Interviews

Een interview met het Belgische blad Knack over het einde van de westerse wereldorde en wat dat betekent voor nieuwe ideeen uit het oosten. Een reeks met onder andere Kishore Mahbubani, Dambisa Moyo en Ian Buruma
Het artikel is hier te lezen (abonnement)

‘We moeten af van het idee dat mensenrechten een exclusief concept van de westerse wereld zijn’
Uit Knack van 08/08/2018
Bron : Knack
Jeroen Zuallaert
Redacteur Knack

Als Europa zich staande wil houden in een snel veranderende wereld, moet het de blik op de Euraziatische vlakte richten, vindt filosoof Haroon Sheikh. Ook een beetje nederigheid zou niet misstaan: ‘Het Westen, dat altijd deed alsof het als enige wist hoe je welvaart creëert en voor economische groei zorgt, maakte er in 2008 een totale bende van.’

‘We moeten af van het idee dat mensenrechten een exclusief concept van de westerse wereld zijn’
Haroon Sheikh: ‘Het Westen doet aan struisvogelgedrag: de kop in het zand, in plaats van de enorme uitdagingen aan te pakken.’ © .
Het jaar is 2022. De Chinese president Xi Jinping brengt een staatsbezoek aan Nederland om de economische banden aan te halen, en wordt enthousiast ontvangen door premier Mark Rutte. Op de persconferentie achteraf neemt Xi plots het woord. ‘Wij maken ons zorgen over het grove taalgebruik van bepaalde Nederlandse parlementsleden’, vertelt hij de verzamelde pers. ‘Wij geloven in harmonie binnen de samenleving en maken ons zorgen over hoe Nederland daarin presteert. Wij vernemen graag van premier Rutte wat hij daaraan plant te doen.’
…

Knack ‘We moeten af van het idee dat mensenrechten een exclusief concept van de westerse wereld zijn’ Meer lezen »

Op de vooravond van de Amerikaanse verkiezingen een scenario over Donald Trump als Amerikaanse president toen het nog waarschijnlijk leek dat Hillary Clinton de verkiezingen zou winnen

Donald Trump in het Witte Huis?
GLAZEN BOL
De kans dat Donald Trump de 45ste president van de Verenigde Staten wordt, lijkt klein. Peilingen zetten hem op verlies tegen Hillary Clinton. Maar die peilingen zeiden ook dat er geen Brexit zou komen. Wat gaan we meemaken onder president Trump? Zes specialisten op het gebied van economie, bestuurskunde, filosofie, IT, innovatie en cultuur kijken met het AD in een glazen bol.

Donald wordt een populaire president (voor sommigen)
Stelt u zich het beeld eens voor van een lange rij wachtende mensen voor de deur van de American Dream. Ze willen dolgraag naar binnen en ze vinden dat ze dat als hardwerkende burgers ook verdiend hebben, maar er zijn steeds figuren die voordringen. Om gek van te worden! En van de regering horen ze dat ze ook nog eens medelijden moeten hebben met al die voordringers.

President Donald Trump geeft de wachtenden hun gevoel van eigenwaarde terug. Dat waren ze verloren door de globalisering, of door hun onvermogen mee te komen in een steeds ingewikkelder economie. Van de Democraten moesten ze het niet hebben, die waren vooral bezorgd om vrouwen, minderheden en homo’s.

Trump doet niet aan genuanceerde beleidsvoornemens, maar praat in termen van deals: wie gaat wat betalen? Hij geeft veel mensen het gevoel dat zij nu aan de beurt zijn. Of ze er echt op vooruit gaan, komt later wel. Hij had een voorganger in de Nederlandse politicus ‘Boer’ Koekoek, die zei: ,,Meneer de voorzitter, u noemt allemaal cijfers, maar zullen we het nu eens hebben over de feiten?”

Trump wil de president zijn van de grote blanke middenklasse. Andere groepen, zoals de zwarten, hebben weinig van hem te verwachten als het gaat om bijvoorbeeld de aanpak van politiegeweld. Boze zwarten, al dan niet verenigd in #blacklivesmatter, zijn al in actie gekomen. Wat dat betreft gaan we terug naar de jaren 60 met hun bloedige confrontaties tussen de blanke overheid en zwarte burger.

Er gaat een muur komen op de grens met Mexico. Illegalen worden beslist buitengezet. Trumps ultrarechtse achterban gaat hem zeker aan zijn harde beloften houden. De miljoenen latino’s, legaal én illegaal, zullen dit niet zomaar laten gebeuren. #latinolivesmatter is slechts een kwestie van tijd.

Bye bye centrale overheid, anderen grijpen hun kans
Silicon Valley en Wall Street gaan hun eigen plan trekken. Niet alleen omdat ze regelmatig door president Trump zijn bespot, maar ook omdat die zich vooral richt op het thuispubliek. Hun speelveld is natuurlijk veel groter, het omvat de hele wereld. IT-concerns en banken gaan daarom zelf handelsverdragen sluiten met landen en buiten het democratische systeem eigen oplossingen bedenken in naam van een ‘stabiel en geloofwaardig Amerika’.

Waar de overheid afhaakt, zal het niemand verbazen dat de Googles en de Facebooks openbare taken naar zich toe gaan trekken. Geld genoeg, en de burgers zijn tenslotte ook hun klanten. Ze gaan ziekenhuizen bouwen, scholen, misschien zelfs wijken of steden. Dit kan de opmaat zijn voor een veel losser Amerika, waarin delen van het land nog meer hun eigen koers varen. De burgemeester van New York doet gewoon rechtstreeks zaken met de burgemeester van Peking, omdat ze voor vergelijkbare problemen staan.

Trump plaveit de weg voor een nieuw soort president. Misschien wel Mark Zuckerberg, de baas van Facebook, of Elon Musk van Tesla. Maar mocht er iets faliekant misgaan onder het regime van Trump (een nieuwe crisis, een grote aanslag), dan zal de reflex zijn om terug te keren naar het vertrouwde systeem. Dit effent het pad voor Michelle Obama, die als First Lady zo veel indruk maakte.

Rusland, China en Turkije zoeken de grenzen op
Amerika is niet meer vanzelfsprekend de sheriff die de hele wereld in de gaten houdt. En mocht het toch nodig zijn, dan moeten de bondgenoten niet alleen de portemonnee trekken, maar ook zelf een grotere rol spelen. In Europa betekent dit dat Duitsland militair gezien meer de handen uit de mouwen moet steken.

Ook Nederland moet meer aan defensie uitgeven en een groter leger optuigen. Niet meer geremd door de dreiging van Amerikaanse actie zal Rusland, nog meer dan nu, kijken hoever het kan gaan: niet alleen in Oekraïne, maar ook in de Baltische staten en de rest van Oost-Europa. Ook China, Turkije en India gaan de grenzen opzoeken. In Azië wordt het daardoor spannender, omdat Japan en Zuid-Korea zonder de steun van de VS zelf meer het heft in handen moeten nemen.

Wel worden er extra stappen gezet in de strijd tegen de radicale islam. De presidenten Trump en Poetin zien die als de grootste dreiging. IS wordt verslagen, maar, helaas, de terreur blijft. Door zijn anti-moslimretoriek heeft Trump de Amerika-haat weer aangewakkerd. Hij wordt de President van het Kwaad.

In het hindoeïstische India, over niet al te lange tijd het land met de meeste inwoners, zien ze dat dan weer als een voordeel. Met het aantreden van Trump zien de nationalisten daar hun gebeden verhoord. De spanning tussen hindoes en moslims in die regio gaat toenemen.

De relatie met China wordt nog complexer. Economisch gezien is het, samen met Mexico, de gebeten hond. ,,Zij hebben onze banen afgepakt”, heeft Trump al vaak geroepen. De import uit beide landen zal vanwege de enorme importtarieven die de VS gaat opleggen, drastisch teruglopen. Op een heel ander gebied ziet Peking president Trump stiekem wél graag komen. Hij legt namelijk veel minder dan Hillary Clinton de nadruk op ‘westerse’ waarden als rechten voor vrouwen en minderheden.

Het Nederlandse leger werkt al goed samen met het Duitse, ziet minister van Defensie Hennis (r).
Het Nederlandse leger werkt al goed samen met het Duitse, ziet minister van Defensie Hennis (r). © anp
Vrijblijvende kritiek wijkt voor zakelijke verhouding
Ons gevoel bij Amerika gaat niet veranderen. Daarvoor zijn we cultureel gezien te zeer met elkaar verweven. Wel gaan we ons minder veilig voelen. President Trump heeft immers te kennen gegeven dat zelfs zijn historische bondgenoten niet meer automatisch op hem kunnen rekenen. We zullen dus nieuwe allianties moeten zoeken, of bestaande allianties versterken.

Misschien komt dat Europese leger er nu eens een keer of wordt het buitenlands beleid van de Europese Unie een stuk krachtdadiger. Tegelijkertijd moeten we oppassen dat we niet te moeilijk gaan doen over Amerikaanse handelseisen.

Vroeger konden we vrijblijvend kritiek hebben op de VS (we wisten dat ze toch wel onze vrienden zouden blijven), nu zijn de verhoudingen zakelijker. En indien nodig zal Washington zijn militaire steun duur verkopen.

De term ‘presidentieel’ krijgt een andere lading
President Trump gaat zijn toon niet matigen als hij in het Witte Huis zit. Hij is wie hij is. En er zijn er meer zoals hij: uitgesproken leiders, autoritair en zeer gesteld op law and order. Diplomatieke woordenwisselingen worden venijniger.

Als de Filipijnse president Rodrigo Duterte het waagt hem een ‘hoerenzoon’ te noemen, zal Trump er dubbel en dwars overheen gaan, en niet minzaam zijn schouders ophalen zoals Obama deed toen hem dat overkwam. Dat kan tot explosieve situaties leiden.

Aan de andere kant: waarom zouden types als Trump, Poetin, Duterte en de Turkse president Recep Tayyip Erdogan elkaar niet kunnen vinden in hun gedrag en ambities? Het is nu al geen geheim dat Donald en Vladimir elkaar best liggen.

Freedomlab
De groep jonge denkers met wie we samenwerkten, is verbonden aan het Amsterdamse Freedomlab. Dat is een denktank die organisaties helpt allerlei maatschappelijke ontwikkelingen te onderzoeken. Ze houden periodieke brainstormsessies waarin ze op creatieve wijze ‘wat-als’-scenario’s onderzoeken. We spraken met Alexander van Wijnen (bestuurskunde), Jelle van Baardewijk (cultuurfilosofie), Pim Korsten (economie), Haroon Sheikh (politicologie), Arief Hühn (technologie) en Sjoerd Bakker (innovatie).

AD ‘Donald Trump in het Witte Huis’ Meer lezen »

In een tijd waarin alles toch al onzeker is, kan scenariodenken helpen om buiten de kaders te denken. Des te onwaarschijnlijker het scenario, des te beter, zo blijkt tijdens een sessie op het Amsterdamse Freedomlab.

‘Wat gebeurt er als er volgende week een pil op de Europese markt komt, die ervoor zorgt dat we 200 jaar oud kunnen worden? Wat betekent dat voor de samenleving, de politiek, het bedrijfsleven of het onderwijs?’
De vraag wordt opgeworpen door een van de deelnemers van een denksessie op het kantoor van ‘creative community’ FreedomLab, in de Amsterdamse Plantagebuurt. Terwijl de anderen reageren komt een bezorgdienst met schalen verse sushi binnen. Tweemaandelijks komt hier een vast groepje jonge, ambitieuze denkers bij elkaar om, elk vanuit een eigen wetenschappelijke discipline, een door de groep zelf bedacht scenario te fileren. Voorwaarden zijn dat het scenario extreem is, en nu of straks plaatsvindt.
‘Soms helpt het extreme om het vanzelfsprekende te kunnen zien’, zegt deelnemer en filosofe Jessica van der Schalk. Maar voor alles is de sessie een exercitie in denkkracht.

‘Nadenken over de gevolgen van extreme scenario’s traint ons denkvermogen en helpt ons om beter te leren kijken naar de wereld, om out-of-the-box te denken en zodoende gevoeliger te worden voor onvoorspelbare gebeurtenissen’, vertelt collega-deelnemer Haroon Sheikh. De bestuurskundige, politicoloog en filosoof is verbonden aan centrum Èthos van de Vrije Universiteit en Dasym Investment Strategies, de twee organisaties die het initiatief nemen voor de denksessies. Want in een tijd waarin gevestigde bedrijven links en rechts ingehaald dreigen te worden door innovatieve nieuwkomers op de markt, is het van levensbelang om de blik ruim en actief naar buiten te richten. Want niets is zeker. De Brexit heeft dat besef opnieuw aangewakkerd.
‘Door extreme scenario’s intensief en urenlang door te denken — zoals we op een avond als deze doen — vergroten we de kans om zicht te krijgen op wat de Amerikaanse auteur en wetenschapper Nassim Taleb ‘zwarte zwanen’ noemt: zaken die vanuit gangbare opvattingen niet voorzien kunnen worden’, zegt filosoof Jelle van Baardwijk, ook een deelnemer. ‘Ons uitgangspunt is overigens niet zozeer dat we die zwarte zwanen ook vinden, maar dat we open, flexibel en onorthodox kijken naar wat er om ons heen gebeurt. Zo’n diepteboring helpt ons om enigszins voorbereid te zijn op wat er komen gaat.’

Het instrument ‘scenariodenken’ lijkt hiermee nieuw leven te worden ingeblazen. Het zijn geen denkoefeningen over situaties die zich in de verre toekomst kunnen voordoen, maar het draait om anticiperen op wat er morgen kan gebeuren. De originele intentie van scenariodenken die grondlegger Herman Kahn in de jaren vijftig voor ogen had, blijft hiermee ongeschonden: ‘Het zijn slechts scenario’s die bedoeld zijn als denktools, niets meer en niets minder’, zo stelde hij.

Leo Kerklaan, partner bij onderzoeks- en adviesgroep Passionned Group, onderschrijft het uitgangspunt van Kahn. ‘Het is een misverstand te denken dat scenariodenken gaat over het voorspellen van situaties die zich wellicht zullen voordoen. Juist niet. Het modelleren van de werkelijkheid is niet aan de orde. Het gaat erom na te denken over zaken die onzeker zijn en die wellicht nooit gaan gebeuren. Je moet jongleren met de toekomst, je denkvermogen trainen en dogma’s overboord zetten. Dan ontstaan een brede blik en flexibiliteit.’

Terug naar het FreedomLab, waar het scenario van vandaag de groep intussen flink in zijn greep heeft. Econoom Nora Neuteboom maakt een rekensom over hoe hard de bevolking in Europa zal groeien als de mens 200 jaar oud kan worden. Wat doet dat met de woningmarkt, de levensfasen van mensen, relaties en gezinssamenstellingen, loopbanen, de druk op de zorg, en kansen voor bedrijven? De andere deelnemers opperen dat de kans groot is dat de ongelijkheid in de wereld zal toenemen, omdat sommige generaties in rijkere tijden worden geboren dan andere. De segregatie tussen generaties zal toenemen.

Het ‘denkteam’ zet daarna een aantal methoden in om de informatie te kanaliseren en enigszins bruikbaar te maken. vertelt Sheikh. ‘Aan het eind van zo’n sessie proberen we de informatie te vangen in analogieën, om zaken nóg meer op scherp te zetten. We benoemen daarnaast ‘way-points’ ofwel tussenstapjes op weg naar dit scenario. Een medicijn tegen kanker kan zo’n tussenstap zijn, of kunstmatige orgaanproductie.’
De way-points zijn in feite innovaties die de komende jaren wellicht realiteit kunnen worden, waardoor het extreme scenario dat vandaag wordt besproken weer iets dichterbij komt. Deze bevindingen kunnen nieuw licht werpen op zaken waar bedrijven en overheden nu al mee bezig zijn, of op ontwikkelingen en gebeurtenissen die ons toch nog weten te verrassen. Zoals een Brexit bijvoorbeeld — want wie had dat scenario kunnen voorspellen?

FD ‘Het ondenkbare overpeinzen’ Meer lezen »

Vijf jaar geleden begon de Arabische Lente. Inmiddels staan Syrië, Irak en Libië in brand. Tunesië en Egypte wankelen. Europa is bang voor vluchtelingen en terreuraanslagen. En toch is die Arabische Lente iets positiefs, zegt politicoloog en filosoof Haroon Sheikh.

Bob van Huët 01-02-16, 15:25 Laatste update: 18:23
Kijkend naar het dagelijkse nieuws zullen weinig mensen het met u eens zijn dat de Arabische Lente ook maar iets goeds in gang heeft gezet.
Los van de bestuurlij­ke problemen in al die Arabische landen zoeken de grote spelers nu de grenzen van hun invloeds­sfe­ren op

Haroon Sheikh
,,Dat snap ik. Toen het begon waren er ook niet-realistische en overspannen verwachtingen in het Westen. Wat in Tunesië begon en daarna oversloeg naar de rest van de Arabische wereld hebben we meteen vergeleken met hoe Oost-Europa zich losmaakte van het communisme, in 1989. Dit ligt gecompliceerder om tal van redenen. Noem alleen al het regionaal krachtenspel tussen Iran, Saoedi-Arabië, Iran en ook de Koerden, en de VS die zich langzaam terugtrekt uit de regio. Los van de bestuurlijke problemen in al die Arabische landen zoeken de grote spelers nu de grenzen van hun invloedssferen op, bijvoorbeeld door de oorlog in andere landen te financieren. Ook daarover moeten nu afspraken worden gemaakt. Hoe moeilijk dat is, zie je aan de onderhandelingen over Syrië. En onder dat alles ligt een noodzakelijk democratiseringsproces dat een langere duur heeft. Dit is niet binnen 10 jaar opgelost.”

Maar zelfs Tunesië, lang het hoopvolle voorbeeld op de weg naar Arabische democratie, dreigt nu weer om te vallen.
,,Dat valt wel mee. Ze hebben daar een tijd lang een oppositiepartij aan de macht gehad. Nu is er vooral een lokaal conflict van werkloze jongeren. Er zijn protesten. Maar dat is nu juist de kracht van democratie. Dat daar ruimte voor is. In het vorige systeem bestond dat niet. Protest is ook een teken van betrokkenheid van de burgers. Democratie moet je ook echt oefenen. Kijk naar Portugal en Spanje in de jaren ’70 toen daar de dictatuur viel. Jaren later heeft het leger in Spanje alsnog geprobeerd een staatsgreep te plegen. Deze terugval zie je nu ook in de Arabische landen. Onontkoombaar. Zeker in landen waar het vorige regime heel repressief was, zoals Syrië, Libië en Egypte, zal het extra moeilijk zijn democratische instituten op te bouwen.”

Oefening baart kunst. Maar we moeten wel heel veel geduld hebben, zegt u?
Als een volk de straat opgaat en voor zijn rechten opkomt, is dat als zodanig een positieve ontwikke­ling

,,En realistisch zijn. Vraag je ook eens af: zijn er alternatieven geweest? Het Westen heeft de laatste jaren van alles geprobeerd. De Tunesische president Ben Ali hebben we te laat laten vallen, Egypte hebben we te lang met rust gelaten, in Syrië hebben we oppositiepartijen gesteund, in Libië hebben we Khadaffi actief afgezet. Nu denken we eraan om Assad dan misschien toch te tolereren in Syrië. Echt, we hebben van alles geprobeerd en de uitkomst was niet heel verschillend. Als een volk de straat opgaat en voor zijn rechten opkomt, is dat als zodanig een positieve ontwikkeling. Eerst wordt de middenklasse geactiveerd, de professionals, de juristen, de zakenlieden durven op te staan. Dan komt de massa in beweging. Dat is op zichzelf positief, een proces van politieke ontwikkeling en vooruitgang. Op de lange termijn krijg je nieuwe politieke instituties en meer welvaart in die landen voor meer mensen, en dat is ook in ons belang.”

Lente staat voor een begin, iets dat opkomt en moet groeien. Zo ook in de Arabische wereld?
,,Zeker. Halverwege de 19de eeuw was het niet anders bij ons, in West-Europa. Ook toen gingen de mensen de straat op en waren er revoluties in Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk. Er was armoede. Mensen trokken van het arme platteland naar de steden waar ze in krotten leefden. Het communisme kwam op en ook toen had je extremisten en terroristen. Het heeft decennia geduurd voordat dat evolueerde in de politieke partijen en vakbonden zoals we die nu kennen. Maar vergeet niet, ook hier ging dat gepaard met harde repressie, restauratie (de koning kwam terug) en her en der toch democratische openingen.”

Maar toen Europa soortgelijke ontwikkelingen doormaakte, hebben wij onze problemen toch niet geëxporteerd zoals de Arabieren dat nu doen?
,,Nou, we hebben Amerika gesticht. Onze vluchtelingen, dat waren de Italianen die niet aan het werk konden, de Ieren in de 19de eeuw, de Duitse en Nederlandse protestanten en daarvoor de Engelsen. Die hebben we allemaal laten gaan. Later hebben we in fases andere landen gekoloniseerd. Frankrijk nam Algerije in om daar hun eigen overschot aan mensen te plaatsen.”

Je liegt mensen voor als je zegt dat het probleem weg is door simpelweg de grenzen te sluiten en voor Nederland op te komen, zegt u?
Maar de kern is dat de boze burger al veel langer voelt dat hij niet in een systeem leeft dat voor hem zorgt

Haroon Sheikh: ‘Ja, er is hier boosheid om vluchtelingen, azc’s, terrorisme.’ © ANP
,,Ik pleit voor realisme. Niet voor idealisme. Het langetermijnplan namelijk dat de Arabische wereld in beweging is, moeten we realistisch verkopen. We kunnen niet terugdraaien wat er is gebeurd. Dit is een noodzakelijk proces in het Midden-Oosten en dat kunnen we begeleiden. Bijvoorbeeld door rechters te steunen, ambtenaren te scholen, politiemannen te trainen. Dat kunnen we goed. We kunnen helpen op een manier dat die wereld er echt beter uit gaat zien. Als we dat niet doen, lopen we het risico dat het erger wordt. Als we helpen is dat dus in ons eigen belang.”

,,Ja, er is hier boosheid om vluchtelingen, azc’s, terrorisme. Maar de kern is dat de boze burger al veel langer voelt dat hij niet in een systeem leeft dat voor hem zorgt. De machtigen van dit moment gaan hun eigen gang en zijn bezig zichzelf te verrijken. Of ze nou ergens een azc neerzetten of een bankencrisis veroorzaken waarvoor nooit iemand ter verantwoording is geroepen, maar waar de belastingbetaler wel voor opdraait. De politiek is druk met bonnetjes, maar vergeet dat veel mensen in Nederland het moeilijk hebben.”

,,Die boosheid kun je wegnemen met grote projecten die de levenskwaliteit van de burger echt omhoog brengen. Zet technologie in om de levenskwaliteit te vergroten: de zorg te verbeteren, het onderwijs betaalbaar te maken, die molensteen van de hypotheken weg te nemen. Dat is een positief verhaal dat gevestigde partijen kunnen verkopen. Dat vraagt wel van die partijen dat ze durven erkennen dat er fundamenteel iets is mis is met de organisatie van Nederland. Vervolgens kan er ook meer steun zijn voor het Arabische probleem. En dat zou uiteindelijk goed zijn voor onze economie.”

Algemeen Dagblad ‘De Arabische Lente is positief, ook voor ons’ Meer lezen »