Op 4 oktober 1957 lanceerde de Sovjet-Unie de Spoetnik, de eerste satelliet ter wereld. De Amerikaanse president Eisenhower en zijn regering kregen van het Congres, defensiekringen en de media de schuld van een ‘missile gap’, een grote achterstand op het gebied van rakettechnologie. De Russen leken een niet meer in te halen voorsprong te nemen in de Koude Oorlog en dat vervulde de Amerikanen met angst en gruwel. Vijf jaar later, in oktober 1962, was er de Cubacrisis en escaleerde het conflict tussen Amerika en de Sovjet-Unie. De inzet van kernwapens en een Derde Wereldoorlog konden ternauwernood worden voorkomen.
Fast forward naar het heden: Amerikaanse denktanks schrijven over de coronacrisis als het ‘nieuwe Spoetnik-moment’ en gebruiken steeds vaker de term ‘nieuwe Koude Oorlog’. Die geluiden gingen al op bij het Chinees-Amerikaans handelsconflict en de toenemende Chinese assertiviteit, maar corona en de recente ontwikkelingen inzake Hongkong verscherpen die situatie.
Op dezelfde dag dat The New York Times duizend namen van Amerikanen die stierven door het coronavirus op de voorpagina zet, één procent van de bijna honderdduizend dodelijke slachtoffers in Amerika, waarschuwt ook de Chinese minister van Buitenlandse Zaken, Wang Yi, tijdens een persconferentie in Beijing Amerika voor een „nieuwe Koude Oorlog”.
Amerika lijdt
Tegelijkertijd draait China in Hongkong de duimschroeven verder aan met de aankondiging van een nieuwe Nationale Veiligheidswet, donderdag aangenomen door het Chinese Volkscongres.
Oftewel: Amerika lijdt – naast het groot aantal slachtoffers zijn er miljoenen werklozen en staan economie en politiek onder immense druk – waar de Chinese economie alweer lijkt op te krabbelen. Het Chinese regime maakt zich, net als landen als Rusland en Iran, minder druk om de publieke opinie en kan daarom gebruik maken van dit moment om strategische doelen te bereiken. Zo moeten we de grotere grip op Hongkong begrijpen, getimed wanneer het westen de handen vol heeft en protesten uit gezondheidsredenen onderdrukt kunnen worden.
Ook in de rest van de wereld biedt de coronacrisis kansen voor China. Met medische steun, en door in het gat te stappen dat Amerika creëert door zich uit internationale verbanden terug te trekken. China toont tijdens deze coronacrisis twee gezichten: mondkapjesdiplomatie én machtspolitiek.
Afgelopen maand verscheen Kishore Mahbubani’s boek Has China Won? The Chinese Challenge to American Primacy, waarin hij betoogt hoe goed China’s kaarten op dit moment zijn in de mondiale strijd met de VS. Hij laat zien hoe strategische fouten aan beide kanten de landen op ramkoers zetten.
Op ramkoers
De economische crisis in Amerika zal de confrontatie met China alleen maar versterken. De campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen zal de komende maanden volledig in het teken staan van de economische crisis en China en die twee prioriteiten zullen steeds aan elkaar gekoppeld worden. Uitdager Joe Biden zal daarbij niet willen onderdoen voor president Donald Trump (die hem wegzet als „Beijing Biden”) als het gaat om wie het krachtigst is ten opzichte van Beijing. Hierin zijn Republikeinen en Democraten verenigd.
Een nieuwe Koude Oorlog dus? De vergelijking gaat mank. De Koude Oorlog was een conflict waarbij twee militaire grootmachten, de winnaars van de Tweede Wereldoorlog, in twee blokken tegenover elkaar stonden. Tegenwoordig zijn grootmachten veel meer met elkaar verbonden en is conflict minder geopolitiek en meer geo-economisch van aard.
EU alternatief in tweestrijd
Juist daarom zou Europa een rol kunnen spelen om de spanningen tussen de VS en China te verminderen. Als grootste markt van de wereld heeft Europa economische macht, en die kan het omzetten in een politieke agenda. De European Council on Foreign Relations meent dat de tijd rijp is voor een meer gecoördineerd en systematisch Europees beleid tegenover de Chinese machtspolitiek.
De EU moet een sterke mondiale speler worden. Dat is moeilijk in deze crisistijd. Maar net als Merkel en Macron hebben gedaan met het economisch herstelprogramma, zou Europa deze crisis kunnen aangrijpen om een alternatief te bieden voor de groeiende tweestrijd die nu gaande is. Dat is niet alleen in ons eigen belang; het voorkomen van een nieuwe Koude Oorlog maakt de hele wereld veiliger.
De huidige situatie lijkt dan ook niet zozeer op de Koude Oorlog van de jaren vijftig, als wel op de wereld aan het eind van de negentiende eeuw, toen de zittende grootmacht Groot-Brittannië in balans werd gehouden door meerdere krachten: de VS, Frankrijk, Duitsland en Japan. Dat was een tijd van dynamisch diplomatiek koordspel. Europa moet zich dat spel gaan toe-eigenen als het mondiale samenwerking en de internationale rechtsorde wil handhaven. Een sterk Europa dat nauw samenwerkt met de grote andere democratieën zoals de VS, India, Indonesië en Japan en dat met één stem spreekt richting Beijing.
is senior wetenschapper bij de WRR en filosoof aan de VU. is oprichter van adviesbureau Krijger & Partners.