De Arabische wereld staat onder druk. Sinds de Arabische lente gaan veel landen gebukt onder burgeroorlog, instabiliteit en regionaal conflict. Maar één regio floreert: maritiem Arabië.
Geografisch gezien wordt de Arabische wereld het meest geassocieerd met de woestijn. In veel van die woestijngebieden woeden nu burgeroorlogen en floreren radicale bewegingen. Een strook van chaos loopt van de Sahara in Noord-Afrika door Mali en Libië via de Egyptische Sinaï naar Jemen op het Arabisch schiereiland.
Naast de woestijn kent de Arabische wereld nog een ander soort geografie: de vruchtbare gebieden van de zogenaamde halve maan. Die loopt langs de rivierbeddingen van de Nijl, de Eufraat en de Tigris. Dit is het gebied waar de grote historische Arabische rijken zijn ontstaan en waar tot voor kort sterke natiestaten stonden die de Arabische wereld aanvoerden. Egypte, Syrië en Irak zijn nu echter alle drie fragiel. In dit regionale machtsvacuüm groeit de invloed van niet-Arabische landen zoals Turkije, Iran en Israël. Maar binnen de Arabische wereld is er ook een derde regio die meer en meer het initiatief neemt: maritiem Arabië.
‘De Arabische zeeën hebben ongekende ambities en mogelijkheden’
Grandioze architectuur en volledig nieuwe urbane gebieden verrijzen nu langs de kusten van de Golf. Denk aan de Burj Khalifa, de Burj al-Arab en de Palm Islands in Dubai, het Guggenheim, het Louvre en Ferrari World in Abu Dhabi. Vaak wordt gesuggereerd dat de welvaart van dit gebied puur op olie berust, maar dat is een misvatting. De bronnen voor die welvaart liggen in verschillende regionale maritieme culturen die al lang bestaan. De zeementaliteit van de Golf kenmerkt zich door openheid voor de buitenwereld, handelsgeest, grote ambities en het nemen van risico’s.
Abu Dhabi is het rijkste van de Emiraten. In de achttiende eeuw vestigde de Bani Yas-stammen zich aan de kust, zij gingen leven van visserij en parelvangst. Toen de Britten later de strijd met hun concurrenten de Qawasim aangingen, kon Abu Dhabi als handelsstad groeien. Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw bracht olie zoveel welvaart dat alle vormen van belasting afgeschaft konden worden. Ook werden lange-termijnvisies ingevoerd: vijfjarenplannen richtten zich op educatie, landbouw en infrastructuur.
Nu Abu Dhabi een van de rijkste plekken op aarde is geworden, richt het zich op de toekomstige plek van het emiraat in de wereld. Sovereign Wealth Funds als Abu Dhabi Investment Authority (Adia) en Mubadala beleggen wereldwijd. Zij nemen niet alleen belangen in leidende globale bedrijven, maar trekken ze ook aan om een lokaal kennisecosysteem te ontwikkelen. Op het gebied van ruimtevaart bijvoorbeeld, heeft het zo’n cluster gecreëerd. Het zet ook in op hoge snelheid met Formule 1 en Ferrari World. Recent is het Louvre er geopend en een Guggenheim-museum is in oprichting. Abu Dhabi richt zich op de top van de markt. Een bijzonder ambitieus project is Masdar, een nieuwe stad vol duurzame technologieën, bijvoorbeeld op het gebied van transport. Het is de ambitie om met oliegeld een klimaatneutrale stad te bouwen. Of dit zal slagen of dat het zoals veel andere geplande steden zal falen is nog maar de vraag, maar Abu Dhabi bouwt er in ieder geval een laboratorium van de toekomst.
Dubai zoekt extremen op
Dubai is Abu Dhabi’s kleinere broertje binnen de emiraten. Waar Abu Dhabi zich overal richt op de bovenkant van allerlei markten, zoekt Dubai meer de extremen op. Het moest ook risico nemen. Olie-inkomsten piekten al in de jaren negentig en maken tegenwoordig minder dan 5% van het bruto binnenlands product uit. Vaak wordt Dubai als een bubbel- of casino-economie weggezet, maar het emiraat past twee principes al heel lang toe.
Al heel vroeg besloot de heersende Maktumfamilie om buitenlanders te verwelkomen en ze veel ruimte te geven. Telkens als er in de regio een conflict plaatsvond, trokken nieuwe migranten naar Dubai. Zo zijn ondernemende Iraniërs, Indiërs, Libanezen en Koeweiti in de kuststad neergestreken. Die openheid kenmerkt het emiraat nog steeds: momenteel maakt de autochtone bevolking slechts zo’n tien procent van de totale bevolking uit. De rest zijn gastarbeiders en expats. Grappend wordt Dubai weleens ‘the nicest city in India’ genoemd.
Het tweede principe is dat Dubai groots investeerde in infrastructuur. Zo ging het in de jaren zestig een risicovolle lening aan voor de ontwikkeling van de Dubai Creek en Port Rashid. De tweede haven, Port Jebel Ali, is de grootste door mensen gemaakte haven in de wereld. Dubai bouwde een vliegveld toen er al meerdere in de regio waren en kocht de lege stoelen op om vluchten door te laten gaan. De lijst gaat door: het eerste zevensterrenhotel (de Burj al Arab), het hoogste gebouw ter wereld (de Burj Khalifa), paardenrace circuits en de artificiële eilanden van The Palm en The World. Veel van die projecten maken op het eerste gezicht geen winst, maar de gedachte erachter is dat, omdat wordt gekeken vanuit Dubai als geheel, indirecte effecten meegerekend kunnen worden. Ook al blijven kamers leeg, de exorbitante hotels dragen bij aan het merk van een stad van ongekende mogelijkheden. Zo’n strategie geeft Dubai een voorsprong op concurrenten en die zijn er in de regio.
Oman, Bahrein en Qatar
Oman is veel minder opvallend dan de emiraten. Het stabiele land wordt geleid door sultan bin Qaboos. Onduidelijk is wel wat er zonder troonopvolger na hem gaat gebeuren. De hoofdstad Muscat doet kalm aan en je vindt er geen futuristische gebouwen. Toch kijkt het land wel degelijk naar de toekomst. Het ontwikkelt bijvoorbeeld de haven van Sohar, strategisch gelegen voorbij de geopolitiek beladen Straat van Hormuz. Hiermee wil het een centrale rol spelen in opkomende handelsnetwerken van de Indische Oceaan. Handel en zeevaart zitten in het DNA van de Omani: hun oude rijk strekte van Zanzibar in Afrika tot Baluchistan in Pakistan. Sinbad de zeeman is volgens de legende geboren in Sohar.
Er zijn nog twee maritieme staten in de regio. De naam van de eilandenstaat Bahrein betekent ‘twee zeeën’. Het was de eerste golfstaat die olie ontdekte en de eerste die een postolie-economie ontwikkelde. Met een nog opener zakenklimaat dan Dubai heeft het een sterke financiële sector ontwikkeld en logistiek positioneert het zich als een toegangspoort tot Saoedi-Arabië.
De bevolking van schiereiland Qatar, slechts zo’n driehonderdduizend groot, is met de derde grootste gasreserves een van de rijkste landen in de wereld. Met die welvaart heeft het kleine land, zeker sinds de jonge emir Tamim in 2013 aan de macht kwam, globale ambities. Het oefent een vorm van subtiele macht uit: door belangen te kopen in grote westerse bedrijven, vastgoed in steden als Parijs te kopen, voetbalclubs aan te schaffen en door in 2022 de World Cup te hosten in het nieuw te bouwen Lusail City. De kroon op die strategie is Al-Jazeera. Met deze zender, groter in bereik dan alle andere Arabische zenders samen, beïnvloedt Qatar miljoenen Arabieren over de hele wereld. Vooral tijdens de Arabische lente voerde de zender een onafhankelijk buitenlands beleid door verschillende protesten te steunen. Dat bracht de zender in conflict met al-Sisi’s Egypte, maar vooral met Saoedi-Arabië. Bij de sancties die Saoedie-Arabië vorig jaar aan Qatar oplegde was een van de eisen om Al-Jazeera te beëindigen. Naast steun van Turkije en Iran helpt een andere grote investering ook tegen die sancties. Via de recent geopende Hamad Port kan Qatar nu direct overzeese goederen importeren.
Saoedie-Arabië
Saoedi-Arabië behoort historisch gezien niet tot maritiem Arabië. Het land wordt veeleer gekenmerkt door de strenge mentaliteit van de woestijn, een puriteins geloof en martiale deugden. Onder kroonprins Mohammed bin Sultan is een omarming van een maritieme cultuur te zien. De recente aankoop van twee Egyptische eilanden staat daar symbool voor, evenals het plan voor Neom, een immense kuststad op de grens met Egypte en Jordanië. Het land wil af van de afhankelijkheid van olie, door aandelen te verkopen in het staatsoliebedrijf, door te investeren in een technologiefonds van het Japanse Softbank en door nieuwe technologie te omarmen. Als eerste land gaf het een robot staatsburgerschap. Zelfs intern wordt het strenge land iets liberaler en de kroonprins zegt terug te willen naar een “gematigde Islam”. Of Saoedi-Arabië zal slagen in deze transformatie is wel de vraag. Het land mist de maritieme tradities en cultuur die de kleinere Golfstaten hebben.
Meer en meer wordt de Golf een baken waar de rest van de Arabische wereld van droomt. Er is in die zin een parallel te trekken: de Golf is het Californië van de Arabische wereld. Ook hier heerst een geest van ongekende mogelijkheden en ambities. Evengoed kent de Arabische wereld een sterk utopisme en wordt social engineering omarmd. Net als in Californië heerst hier bij uitstek een zeementaliteit. En evengoed trekt het land van ongekende mogelijkheden migranten aan die, net als in Californië sinds de gold rush, in erbarmelijke omstandigheden leven.
Maritiem Arabië kan een belangrijke rol spelen in opkomende globale handelsroutes, vooral als een verbinding tussen Azië en Europa. Deze wereld verbindt namelijk de Indische Oceaan met de Middellandse Zee. Niet voor niets rijzen havens op. Aan de overzijde van het Arabische schiereiland ontwikkelt Pakistan met China de havenstad Gwadar. Met Indiase hulp ontwikkelt Iran de haven van Chabahar. Sohar, Hamad, Gwadar en Chabahar zouden hubs van de toekomst kunnen worden. Ze zijn nog relatief onbekend, maar het kan snel gaan in de regio: begin jaren negentig nog was er niet eens een snelweg tussen Dubai en Abu Dhabi.
Deel van een reeks over de innovatieve krachten en ontwikkelingen in zeven belangrijke kustgebieden:
4: De wateren van Zuidoost-Azië