In een tijd waarin alles toch al onzeker is, kan scenariodenken helpen om buiten de kaders te denken. Des te onwaarschijnlijker het scenario, des te beter, zo blijkt tijdens een sessie op het Amsterdamse Freedomlab.
‘Wat gebeurt er als er volgende week een pil op de Europese markt komt, die ervoor zorgt dat we 200 jaar oud kunnen worden? Wat betekent dat voor de samenleving, de politiek, het bedrijfsleven of het onderwijs?’
De vraag wordt opgeworpen door een van de deelnemers van een denksessie op het kantoor van ‘creative community’ FreedomLab, in de Amsterdamse Plantagebuurt. Terwijl de anderen reageren komt een bezorgdienst met schalen verse sushi binnen. Tweemaandelijks komt hier een vast groepje jonge, ambitieuze denkers bij elkaar om, elk vanuit een eigen wetenschappelijke discipline, een door de groep zelf bedacht scenario te fileren. Voorwaarden zijn dat het scenario extreem is, en nu of straks plaatsvindt.
‘Soms helpt het extreme om het vanzelfsprekende te kunnen zien’, zegt deelnemer en filosofe Jessica van der Schalk. Maar voor alles is de sessie een exercitie in denkkracht.
‘Nadenken over de gevolgen van extreme scenario’s traint ons denkvermogen en helpt ons om beter te leren kijken naar de wereld, om out-of-the-box te denken en zodoende gevoeliger te worden voor onvoorspelbare gebeurtenissen’, vertelt collega-deelnemer Haroon Sheikh. De bestuurskundige, politicoloog en filosoof is verbonden aan centrum Èthos van de Vrije Universiteit en Dasym Investment Strategies, de twee organisaties die het initiatief nemen voor de denksessies. Want in een tijd waarin gevestigde bedrijven links en rechts ingehaald dreigen te worden door innovatieve nieuwkomers op de markt, is het van levensbelang om de blik ruim en actief naar buiten te richten. Want niets is zeker. De Brexit heeft dat besef opnieuw aangewakkerd.
‘Door extreme scenario’s intensief en urenlang door te denken — zoals we op een avond als deze doen — vergroten we de kans om zicht te krijgen op wat de Amerikaanse auteur en wetenschapper Nassim Taleb ‘zwarte zwanen’ noemt: zaken die vanuit gangbare opvattingen niet voorzien kunnen worden’, zegt filosoof Jelle van Baardwijk, ook een deelnemer. ‘Ons uitgangspunt is overigens niet zozeer dat we die zwarte zwanen ook vinden, maar dat we open, flexibel en onorthodox kijken naar wat er om ons heen gebeurt. Zo’n diepteboring helpt ons om enigszins voorbereid te zijn op wat er komen gaat.’
Het instrument ‘scenariodenken’ lijkt hiermee nieuw leven te worden ingeblazen. Het zijn geen denkoefeningen over situaties die zich in de verre toekomst kunnen voordoen, maar het draait om anticiperen op wat er morgen kan gebeuren. De originele intentie van scenariodenken die grondlegger Herman Kahn in de jaren vijftig voor ogen had, blijft hiermee ongeschonden: ‘Het zijn slechts scenario’s die bedoeld zijn als denktools, niets meer en niets minder’, zo stelde hij.
Leo Kerklaan, partner bij onderzoeks- en adviesgroep Passionned Group, onderschrijft het uitgangspunt van Kahn. ‘Het is een misverstand te denken dat scenariodenken gaat over het voorspellen van situaties die zich wellicht zullen voordoen. Juist niet. Het modelleren van de werkelijkheid is niet aan de orde. Het gaat erom na te denken over zaken die onzeker zijn en die wellicht nooit gaan gebeuren. Je moet jongleren met de toekomst, je denkvermogen trainen en dogma’s overboord zetten. Dan ontstaan een brede blik en flexibiliteit.’
Terug naar het FreedomLab, waar het scenario van vandaag de groep intussen flink in zijn greep heeft. Econoom Nora Neuteboom maakt een rekensom over hoe hard de bevolking in Europa zal groeien als de mens 200 jaar oud kan worden. Wat doet dat met de woningmarkt, de levensfasen van mensen, relaties en gezinssamenstellingen, loopbanen, de druk op de zorg, en kansen voor bedrijven? De andere deelnemers opperen dat de kans groot is dat de ongelijkheid in de wereld zal toenemen, omdat sommige generaties in rijkere tijden worden geboren dan andere. De segregatie tussen generaties zal toenemen.
Het ‘denkteam’ zet daarna een aantal methoden in om de informatie te kanaliseren en enigszins bruikbaar te maken. vertelt Sheikh. ‘Aan het eind van zo’n sessie proberen we de informatie te vangen in analogieën, om zaken nóg meer op scherp te zetten. We benoemen daarnaast ‘way-points’ ofwel tussenstapjes op weg naar dit scenario. Een medicijn tegen kanker kan zo’n tussenstap zijn, of kunstmatige orgaanproductie.’
De way-points zijn in feite innovaties die de komende jaren wellicht realiteit kunnen worden, waardoor het extreme scenario dat vandaag wordt besproken weer iets dichterbij komt. Deze bevindingen kunnen nieuw licht werpen op zaken waar bedrijven en overheden nu al mee bezig zijn, of op ontwikkelingen en gebeurtenissen die ons toch nog weten te verrassen. Zoals een Brexit bijvoorbeeld — want wie had dat scenario kunnen voorspellen?