Fouzia Outmany, Sywert van Lienden en Haroon Sheikh buigen zich over de vraag: ontleent een jonge generatie nog inspiratie aan het begrip algemeen belang? ‘De burger is steeds meer van zijn leven aan het outsourcen.’
Yvonne Zonderop
14 december 2011 – verschenen in nr. 50_51_52
FOUZIA OUTMANY (31) richtte een belangenvereniging op voor jonge vrouwen in de moskee, Sywert van Lienden (21) leidde de scholierenstaking tegen ophok-uren en Haroon Sheikh (31) studeerde op de wisselwerking tussen globalisering en nationale identiteiten en promoveerde daar deze maand op, terwijl hij werkt bij een investeringsfonds. Om zomaar te filosoferen over een onderwerp waar je het met je vrienden nooit over hebt – veel te groot en veel te vaag – moeten ze de nodige schroom overwinnen. Toch zitten Fouzia, Haroon en Sywert op een donkere namiddag aan een Amsterdamse keukentafel.
Het algemeen belang is in Nederland geen populair begrip. Volgens James Kennedy komt dat doordat de elite zich erom bekommerde, zonder het volk te raadplegen. Dat wreekt zich nu. Herkennen jullie dat?
Haroon Sheikh: ‘Niet alleen in Nederland, ook in landen als Frankrijk of Duitsland was het algemeen belang tot voor kort nogal elitair geregeld. Maar wat Nederland uniek maakte, was haar gedecentraliseerde karakter. Nederland heeft altijd een enorme verscheidenheid aan stemmen gekend. Mensen die niets met elkaar te maken wilden hebben, maar toch samenwerkten. Maar daarvoor heb je wel achterkamers nodig en vaste paden en structuren waarin alle stemmen gehoord kunnen worden. Daar wordt nu laatdunkend over gesproken, want het is regentesk, maar het is wel de reden dat we altijd zo pluriform hebben kunnen zijn en toch een publiek domein konden onderhouden.’
Sywert van Lienden: ‘Ik vind het algemeen belang een haast on-Nederlandse term. Een belang is bij ons bijna altijd een particulier belang. Kijk naar de maatschappelijke ordening, met al die verenigingen. Maar ik ben het eens met Haroon dat we vroeger tenminste nog structuren hadden om uit al die eigenbelangen iets gezamenlijks te brouwen. Dat verandert nu. Mensen kunnen zich makkelijker roeren en hun belang propageren dan ooit. Maar ik denk dat al die belangen steeds meer gaan botsen en dat het steeds moeilijker wordt. Dat de klok eerst een tijd naar links trekt en dan weer naar rechts, en dat we alleen als de pendel in het midden hangt nog iets voor het collectief kunnen doen.’
Medium fouzia outmany 03
Fouzia Outmany: ‘Jullie roemen de achterkamers, maar waren die wel voor iedereen toegankelijk? Sommige groepen worden weggedefinieerd uit het maatschappelijk debat. Niet iedereen heeft toegang tot de macht.
Het probleem met het algemeen belang is dat we de grote verhalen missen. Ik merk het in het onderwijs. Het gaat alleen maar over protocollen, kaders, interventies, nooit om de vraag: wie zijn we aan het vormen? En wat is de toekomst van onze jeugd? Het is waar dat burgers tegenwoordig gemakkelijker hun stem kunnen laten horen, maar ik begrijp best dat ze zich daartoe niet geroepen voelen zolang het alleen maar gaat om beheersing in plaats van idealen.
Ik praat veel met studenten, ik werk in het hbo, het is zogezegd mijn onderzoekspopulatie. Ze missen zingeving of politisering, ze missen gesprekken over hun eigen rol in het leven of over de wereld om hen heen. Er is veel cynisme. Zelfs als ze demonstreren, vragen ze zich af of het wel ergens toe zal leiden. Je merkt dat veel studenten het snel opgeven.’
Sywert: ‘Voer jij ook die dagelijkse strijd tegen het cynisme? Zeker als je geïnteresseerd bent in politiek en economie is het heel gemakkelijk om cynisch te raken. Dat is de makke van onze generatie, dat we zo snel emotioneel uit balans worden getrokken.’
Haroon: ‘Ik herken jullie punt. De openheid is inderdaad toegenomen, het is gemakkelijker geworden om je te organiseren. Media maken van lokale ontwikkelingen snel wereldnieuws, zie de Arabische lente. Dat is kenmerkend voor de netwerksamenleving; er zijn geen vaste concentratiepunten, je kunt op allerlei punten zomaar binnenkomen. Maar tegelijkertijd, en dat punt maakt Fouzia terecht, speelt dit tegen een achtergrond die bij uitstek technocratisch is, en die niet echt kan veranderen. Dus je kunt wel proberen een stukje van de taart naar je toe te trekken, maar iedere articulatie van waar het dan om gaat, of om behoort te gaan, ontbreekt. Occupy is een typerend voorbeeld: aan de ene kant slaat het de spijker op de kop, maar anderzijds slaat het de plank helemaal mis.’
Medium siewert van lienden 02
Sywert: ‘Wat mij betreft is Occupy vooral een kwestie van ideeënarmoede en emotieoverschot. Als je echt boos bent, en je hebt een serieus punt, dan weet ik zeker dat daar ruimte voor is in de wereld. Het gaat om passie. Als die afwezig is, kun je daar toch niet de rest van de wereld de schuld van geven.’
Kan het zijn dat je op je twintigste nog gelooft dat er naar je wordt geluisterd, en op je dertigste niet meer?
Fouzia: ‘Toen ik twintig was had ik zo veel idealen. Tien jaar later kom je bij een organisatie terecht, word je onderdeel van een structuur. Dat je bijna teleurgesteld raakt in het leven. Is dit het nu? (zuchtend) Ik had ook graag twintig willen blijven.’
Haroon: ‘Ik bezie het principiëler. Ik geloof best dat er meer ruimte is voor sociale groepen om zich te laten horen. Maar bij de grote vragen, zoals het algemeen belang, is het absoluut armoede. En dat is geen kwestie van er alleen maar harder voor vechten. Iedereen weet: zoals we nu leven, kunnen we niet doorgaan. Dat is de ondertoon bij alles, bij de financiële crisis, als het gaat om ecologie en sustainability. En tegelijkertijd is er geen enkele visie hoe dat andere er dan moet uitzien. Dat is een armoede vanuit links, en ook vanuit de universiteit.’
Fouzia: ‘Ik vraag me af: stellen we ons wel genoeg open, zijn we in staat om van anderen te leren als onze eigen ideeën vastlopen? Toen ik nadacht over het algemeen belang kwam ik terecht bij Antjie Krog, zij was twee jaar geleden bij het Winternachten Festival. Zij had het over een filosofisch begrip uit Afrika, ubuntu. Dat staat voor een soort medemenselijkheid, een verbondenheid met elkaar. Wat maakt ons hier zo arrogant dat we denken dat we het allemaal zelf moeten oplossen?’
Haroon: ‘Ik ben het met je eens, het is interessant om te kijken naar concepten in andere samenlevingen. Ik vind ubuntu heel spannend, het wordt in Afrika op allerlei manieren gebruikt om de moderniteit een plek te geven. Het is goed mogelijk dat het Westen daarvan iets kan leren. Maar we doen er ook goed aan dieper in onze eigen tradities te graven. Wat zijn de bronnen van echte gemeenschap geweest, en waarom hebben we daar de laatste jaren zo weinig mee gedaan? Sinds de jaren tachtig hebben we een cultuur gehad waarin zaken als gemeenschap, opoffering en werken voor de toekomst makkelijk zijn genegeerd. Dat bleef echt niet beperkt tot enkele bankiers, bijna iedereen deed mee. De cultuur is sterk individualistisch geworden en we zijn in een virtuele wereld gaan leven. Financieel virtueel, immer stijgende welvaart, maar ook sociaal virtueel, met onze netwerken over de hele wereld. Het maakt niet zoveel uit hoe het eraan toegaat in je eigen achtertuin, want je reist bij wijze van spreken de wereld rond. Nu lopen we tegen de grenzen op. Dan moet je je afvragen: uit welke bronnen kan ik putten die nog dateren van voor die virtuele tijd?’
Hoe kun je dan teruggrijpen op tradities?
Haroon: ‘Ik geloof wel degelijk dat er verandering mogelijk is. Vergeleken met de jaren negentig daalt het aantal echtscheidingen, bestrijden we de criminaliteit beter, doen we iets aan de achterstandswijken. Onze tijd lijkt op die van de jaren twintig en dertig, toen kwam er na de crisisjaren ook een New Deal met meer gemeenschapswaarden, dus je ziet wel degelijk zulke pendelbewegingen in de geschiedenis. Maar ik geef toe dat het op dit moment hier nog niet die kant op lijkt te gaan.’
Sywert: ‘Ik weet niet of het zo verstandig is die oude bronnen op te zoeken. Het is nog maar de vraag of je daarmee de tegenstellingen kunt overbruggen. De moraal komt weliswaar terug in het debat, maar is bepaald geen bindende factor, de polarisatie neemt juist toe. Dat heeft het debat over ritueel slachten wel blootgelegd.’
DE POLITIEK zou in dat vacuüm moeten stappen, vinden sommige denkers. Mee eens?
Sywert: ‘Politiek als besluitvormingsmodel is een constante door de eeuwen heen, ik geloof niet dat je daartegen kunt zijn. Maar het is niet zo dat ik er mijn hoop op vestig. Wanneer zijn de echte grote doorbraken nu puur politiek van aard geweest? De bron van het ideaal was altijd geankerd in iets anders.’
Fouzia: ‘Ik ben teleurgesteld in de politiek die van strijd is veranderd in management. Ik zie dat de burger passief wordt. Actief burgerschap is iets wat de overheid vindt dat de burger moet doen. Het betekent dat Marokkanen geen Marokkaans mogen spreken. De meeste mensen stemmen niet meer. In Den Haag was de opkomst bij de laatste Kamerverkiezingen minder dan vijftig procent.’
Is meer eigen initiatief van burgers dan een oplossing?
Fouzia: ‘Dat is precies wat de revoluties in de Arabische wereld interessant maakt, dat burgers het recht op organisatie van hun eigen leven terugeisen. Hoe passief ze vroeger ook waren, nu hebben ze weer vertrouwen. Dat spreekt ons natuurlijk ontzettend aan. Maar wij missen de context om zoiets te doen. We hebben het hier zo goed, we zijn zo verzadigd.’
Haroon: ‘Waar je in de Arabische wereld het harde despotisme aantreft, zie je in het Westen het milde despotisme. Het dwingt niemand iets te doen, maar het sust ons in slaap. De staat die de rol van de moeder vervult, dat is zeker een gevaar.’
Sywert: ‘Ik zie dat anders. De burger is steeds meer van zijn leven aan het outsourcen. Dan is het verdraaid lastig als de overheid dat weer intrekt, zoals met de bezuinigingen. Bovendien, mensen doen al steeds meer zelf op eigen initiatief, vaak met hulp van de overheid. wijwillenzon.nl koopt collectief zonnepanelen in. In mijn stadsdeel is aan iedere afvalbak een bewoner gekoppeld die erop toeziet dat alleen op donderdagavond het grof vuil wordt neergezet. Je ziet die beweging en dan kun je niet met droge ogen volhouden dat wij in Nederland verlicht despotisme hebben. Dat is het probleem zoeken in het feit dat we geen problemen hebben.’
Haroon: ‘Meer initiatief bij burgers kan ook nadelig uitpakken. Er is het risico dat sterk georganiseerde belangen het algemeen belang kapen voor zichzelf. Dat zie je in de VS, waar het nagenoeg onmogelijk is om de financiële sector aan wettelijke banden te leggen. Daaraan zie je hoe sterk de macht van de markt nu is.’
Sywert: ‘De toekomst is aan hen die de roep om de menselijke maat kunnen combineren met de behoefte aan grote verhalen, die kunnen schakelen tussen micro en macro. Angela Merkel kan dat, zij heeft de verkiezingen gewonnen omdat zij in twee zinnen kan schuiven van menselijkheid naar het grote verhaal. Er komt nu een generatie die dat heel goed snapt, dat je vandaag hier kunt zitten en morgen in Caïro of New York. Dat je kunt praten met iemand die voor je zit, maar ook via Twitter met iemand in Amerika. Wij snappen heel goed hoe je de wereld met een varifocale bril moet zien, dat zit gebakken in onze generatie.’
Fouzia: ‘In mijn generatie gaan mensen op zoek naar idealen buiten Nederland. Een vriendin van mij is half Nederlands, half Tunesisch. Ze was zo blij dat er in Tunesië iets gebeurde – en zo teleurgesteld in Nederland – dat ze daar naartoe is vertrokken. Ze is verkozen en neemt straks plaats in het parlement. Die inspiratie is er niet in Nederland, wel elders, in Brazilië, in de Arabische wereld. Je ziet ook Turkse jongeren terugkeren, er is daar meer mogelijk dan hier. Hier raken we alleen maar burgerlijk, huisje, boompje, beestje en daar blijft ’t bij.’
Sywert: ‘Maar hoe komt het dan dat we ons collectief laten gijzelen? Iedereen wil eigenlijk iets anders, wat is dan de barrière? Als ik zie hoeveel uren mensen voor de televisie doorbrengen.’
Medium haroon sheikh 03
Haroon: ‘Dat slaat toch terug op het milde despotisme. Ik moet denken aan Fukuyama die volgens mij terecht heeft geschreven dat we in het einde van de geschiedenis leven. We zitten in een systeem dat enerzijds alle behoeftes bevredigt en dat anderzijds uitval en verveling oproept, omdat het alleen maar om behoeftebevrediging gaat. We zoeken avontuurtjes buiten onze wereld, we gaan naar het buitenland, ons idealisme exporteren, juist omdat alles zo volledig georganiseerd is. Het is altijd een kerndiscussie geweest in de filosofie; is het algemeen belang meer dan behoeftebevrediging? De meesten zeggen: ja, een idee van rechtvaardigheid gaat daar bovenuit.’
Fouzia: ‘Het draait tegenwoordig veel om hebben, in plaats van om zijn. Maar ik geloof dat wij voldoende hebben om nu te willen zijn. Daarom zoeken mensen elders naar manieren om te zijn, naar spirituele ervaringen. We hebben genoeg, maar we ervaren weinig.’
DE SOCIOLOGE Giselinde Kuipers opperde dat een algemeen Nederlanderschap inspiratie zou kunnen bieden over de generaties en sociale klassen heen.
Haroon: ‘Ik denk inderdaad dat het een belangrijke bron is. Het is niet gemakkelijk om opzichtig van Nederland te houden, het past juist bij onze cultuur om daar de schouders over op te halen. Door onze cultuur van eigengereidheid is het typisch Nederlands om te denken dat er geen Nederland is. Maar zo’n oproep werkt alleen als je erkent dat Nederland is veranderd, dat het geen exclusief autochtoon gebeuren is. En ik ben ook nogal allergisch voor een canonachtige benadering. Zo van, weet jij niet wanneer de Unie van Utrecht was? Dat duidt op een gebrek aan tact, die nu juist altijd bij Nederland hoorde.’
Sywert: ‘De eurocrisis legt ook veel bloot. Je ziet het verschil in benadering tussen de Angelsaksische cultuur en het Europese continent. Angelsaksen spreken van private winners en public losses, terwijl we hier in Europa echt proberen het publieke te laten winnen. Duitsland investeert in toponderzoek, in enorme nationale energieprojecten, in grote infrastructurele werken. Men durft te investeren in een toekomst die publiek is en niet enkel privaat. Dat zie ik wel als een voorbeeld voor Nederland, dat wij meer investeren in menselijke winst. Dat kan ook geborgenheid bieden. Dus niet enkel winnen met Oranje, maar ook met Nederland.’
Fouzia Outmany (1980) studeerde sociologie in Rotterdam, islamologie in Wales en Engels in Engeland. Ze werkt als beleidsonderzoeker bij de Hogeschool InHolland, zowel ten behoeve van de social work-opleidingen als voor het lectoraat dynamiek van de stad. Op zeventienjarige leeftijd richtte ze vanuit zichzelf binnen haar moskee een jonge-vrouwenorganisatie op om ze te betrekken bij de besluitvorming en om ze zelfredzamer te maken. Fouzia is bestuurslid van The Hague International Literature Festival Writers Unlimited, voorheen Winternachten.
Sywert van Lienden (1990) maakte naam als voorzitter van de scholierenvakbond LAKS toen hij als zeventienjarige de demonstraties leidde tegen de zogeheten ophok-uren. Hij studeert nu recht, politicologie en Europese studies aan de UvA. Hij maakt een radioprogramma voor BNN, is vaste medewerker van OBA Live en is naar eigen zeggen twitterverslaafd. Hij is van plan af te studeren op de geschiedenis van de Rijn en haar culturele en economische betekenis.
Haroon Sheikh (1980) studeerde filosofie, politicologie en bestuurskunde in Leiden en in Oxford. Hij promoveerde op 14 december jongstleden aan de VU op een proefschrift in de filosofie, dat handelt over de wisselwerking tussen de algemene globalisering en de verschillende lokale culturen, met onder anderen Peter Sloterdijk in de begeleidingscommissie. Haroon werkt daarnaast als emerging markets-specialist bij investeringsfonds Cyrte, dat zich richt op langetermijninvesteringen, zowel in opkomende economieën als in het Westen.