Aanslagen zoals in Barcelona wakkeren het idee aan dat een botsing tussen beschavingen plaatsvindt. De echte botsing is echter bínnen beschavingen. Zie de explosieve discussies die nu plaatsvinden over de geschiedenis.
De afgelopen week zijn in Amerika standbeelden neergehaald van Confederatie-leiders uit de Burgeroorlog. Oude literatuur en musea liggen onder vuur. Dit als een Amerikaans probleem te zien, is te gemakkelijk; geschiedenis is ook bij ons een bron van conflict geworden. Wij hebben discussies over Michiel de Ruyter, Zwarte Piet en het Wilhelmus.
Hoe is het verleden zo’n bron van verdeeldheid geworden? Achter de aandacht voor het verleden gaan grote veranderingen in het heden schuil. Denk in de eerste plaats aan etnische verhoudingen. Onder Amerikaanse jongeren is het blanke deel nu een majority minority: ze zijn de grootste groep, maar vormen voor het eerst minder dan 50 procent van die generatie. Dit is ook het geval in bepaalde Nederlandse steden.
Verhoudingen veranderen razendsnel, maar we missen gemeenschappelijke verhalen. Daarom is er zo veel gevoeligheid over historische symbolen
Ten tweede is de relatie tussen mannen en vrouwen sterk veranderd. Hillary Clinton is weliswaar geen president van Amerika geworden, maar vrouwen vervullen een aantal van de belangrijkste posten in de wereld. Zoals het hoofd van de Amerikaanse centrale bank, de bondskanselier van Duitsland, de premier van Engeland en het hoofd van het IMF. Dat was nog maar twintig jaar geleden ondenkbaar.
Ten derde is er veel veranderd op het gebied van seksuele diversiteit. In Amerika kwam wetgeving voor huwelijksgelijkheid en bij de NS heten ‘dames en heren’ straks ‘reizigers’. De maatschappelijke achterstand van alle drie groepen – etnische minderheden, vrouwen en lhbt’s – bestaat nog steeds, maar de laatste jaren zijn de verhoudingen veranderd.
Ierland is misschien het opvallendste voorbeeld van de wereldwijde waardenverschuiving. In 1986 stemde het katholieke land nog tegen de legalisering van echtscheiding. In 1995 kwam de wet er met iets meer dan de helft van de stemmen doorheen. Leo Varadkar, de nieuwe premier, is een zoon van Indiase migranten en openlijk homoseksueel.
Terwijl elites deze veranderingen vaak omarmden, groeide een groep die zich gepasseerd voelde in omvang. Het verdwijnen van industrie raakte laagopgeleide, blanke Amerikaanse mannen hard. Onderzoek liet zien dat hun levensverwachting als enige demografische groep in het land is afgenomen. Deze groep lijdt aan ‘sterfte uit wanhoop’: zelfmoord, drugs, alcohol.
In Hillbilly Elegy beschrijft J.D. Vance, hun wereld: werkloosheid, gebroken gezinnen en geweld. Volgens Vance, die tussen hen opgroeide en uiteindelijk Yale bereikte, is dit de enige groep in Amerika die je zonder schuldgevoel mag discrimineren. Zij geloven dat Trump de enige is die hen erkenning geeft. Europa met zijn verzorgingsstaat kent deze situatie niet, maar er zijn paralellen met Nederlandse ‘tokkies’ of de Engelse onderklasse.
Verhoudingen veranderen razendsnel, maar we missen gemeenschappelijke verhalen. Daarom is er zo veel gevoeligheid over historische symbolen. De obsessie met het verleden ontmaskert een verlegenheid over de toekomst. Het heeft weinig zin je aan het verleden vast te klampen of het volledig te veroordelen.
We hebben een toekomstvisie nodig waar iedereen aan kan bijdragen en trots op kan zijn. Dat vergt bovenal meer empathie met alle fragiele bevolkingsgroepen die zich onzeker voelen over de toekomst. Meer bestaanszekerheid geeft vertrouwen. Wie vertrouwen heeft in waar hij heen gaat, hoeft minder achterom te kijken.