Door de ramp met MH17 dreigt de ‘proxy-oorlog’ tussen Rusland en het Westen nog verder uit de hand te lopen.
Op verschillende plekken beconcurreren grootmachten elkaar, terwijl ze de directe confrontatie willen vermijden. Ze bestrijden elkaar door oorlog bij volmacht (Engels: proxy war). Andere groepen doen het voor hen. In Syrië wilde het Westen president Assad graag afzetten, zonder daar zelf direct militair bij betrokken te raken. Samen met landen als Turkije, Saoedi-Arabië en Qatar heeft het verschillende rebellengroepen in het land gesteund. Iran en Hezbollah steunen op hun beurt het kamp van Assad.
In Oekraïne steunde het Westen begin dit jaar de opstand tegen Viktor Janoekovitsj en nu ondersteunt het de nieuw gekozen regering van Petro Porosjenko. Rusland heeft dit kamp bestreden via de pro-Russische separatisten in het oosten van het land.
Het grove gedrag van deze separatisten kwam Rusland tot nu toe altijd goed uit: het destabiliseerde Oekraïne, zonder dat daarvoor het Kremlin zelf direct verantwoordelijk werd gehouden was en het bewees aan de wereld dat Rusland nodig is om de orde te herstellen.
Zowel in Syrië als in Oekraïne is een binnenlands conflict dus eigenlijk een ‘proxy-oorlog’ tussen buitenlandse mogendheden. Het gevaar van deze outsourcing van conflict is dat een agressieve waakhond wordt gecreëerd, die niet meer door zijn meester beheerst kan worden en die hem uiteindelijk meetrekt in een gevaarlijke situatie.
Dat hebben wij eerder gezien. Al-Qaeda is ontstaan met steun van de VS, Pakistan en Saoedi-Arabië om de Sovjet-Unie in Afghanistan te bestrijden, maar het heeft zich uiteindelijk tegen alle drie deze meesters gekeerd. En precies honderd jaar geleden werden de grote wereldmachten van Europa door een conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië de Eerste Wereldoorlog in getrokken.
In Syrië is het conflict al over de grenzen verspreid. Uit de opstand tegen Assad is ISIS opgestaan – radicaler dan Al-Qaeda – die grote delen van Irak heeft overgenomen. Vreemd genoeg maakt het de Amerikanen en de Iraniërs nu bondgenoten om de orde in Irak te herstellen.
Wat vlucht MH17 betreft: als Rusland verantwoordelijk gehouden kan worden voor het leveren van de wapens, dan veranderen de rebellen van een machtsmiddel van Poetin in zijn tegendeel. Dan wordt het z’n achilleshielshiel. Dat kan een gevaarlijke dynamiek ontketenen, waarvan wij ons te weinig bewust zijn.
Iedereen weet dat Poetin een machtspoliticus is die het prestige van Rusland in ere wil herstellen. Maar hij ging daarin nooit zo ver dat een pragmatische samenwerking in de wereldmarkt in gevaar kwam. Europese landen die voor hun gasvoorziening van Rusland afhankelijk zijn, stonden daarom niet op een lijn met de VS, die een hardere confrontatie met Rusland voorstaan.
Tot nu toe kon Poetin bewegingsvrijheid halen uit deze afstand tussen Europa en de VS, maar dat kan nu veranderen. De Europeanen zullen richting Amerika bewegen en het Westen zal Rusland eenduidiger dan voorheen als tegenstander zien.
Dit front staat verenigd in de veroordeling van de pro-Russische rebellen. De Oekraïense regering in Kiev zal dit graag aangrijpen als legitimatie voor een flink offensief tegen deze rebellen. En dan zal Poetin voor een duivels dilemma komen te staan.
Of hij kan ervoor kiezen Ruslands grote belangen in Oekraïne te verdedigen en de rebellen te blijven steunen. In dat geval riskeert hij verdere isolatie nu de wereld het gedrag van deze groep afkeurt. Of Poetin kan zijn steun aan de rebellen opzeggen.
In dat geval raakt hij zijn macht in Oekraïne kwijt, waar het hem al jaren om te doen is geweest. Hij verliest dan het aanzien bij zijn nationalistische achterban. Ook in het buitenland zal zijn geloofwaardigheid als sterk leider op het spel komen te staan.
Het is een dilemma met alleen maar slechte uitkomsten. Tot voor kort waren Poetins handelingen in internationale betrekkingen relatief overzichtelijk en beheersbaar, maar zijn oorlog bij volmacht heeft hem nu in een moeilijk parket gebracht. Het valt niet uit te sluiten dat wanneer hij zo in het nauw wordt gedreven, dit tot extreme handelingen kan leiden.
Als strateeg zal hij ook altijd kijken naar alternatieve terreinen om zijn tegenstanders te pareren en hun focus te verleggen. Met al drie plotseling acute instabiele situaties – Oekraïne, Irak, Palestina – heeft het Westen maar beperkte ruimte om te handelen. Rusland zal proberen dat te gebruiken. Als klein land kunnen wij Rusland niet ergens toe dwingen. Maar we kunnen ons de ernst van de situatie wel realiseren en ons anders voorbereiden op de gevaarlijke dynamiek die nu kan ontstaan.
We moeten beginnen met een bezinning op de structurele oorzaken van dit soort bedreigingen. Ons gevoel van veiligheid wordt aangetast door verschillende globale afhankelijkheden.
Een herwaardering van het lokale en het stellen van de vraag wie wij vertrouwen, kan het begin zijn van een visie op de toekomstige veiligheid van Nederland.
(Geschreven met Frank Botman, directeur van investeringsmaatschappij Dasym).