FD: Middellandse Zee: een zee met een innerlijke dynamiek

De Middellandse Zee heeft een bijzondere geografie. Het is een grote zee waaraan veel verschillende volkeren grenzen. Het is geen binnenzee zoals de Kaspische of de Zwarte Zee, waar een enkel land relatief gemakkelijk de kusten kan domineren. Bij de Mediterrane Zee is dat maar één volk ooit gelukt: de Romeinen. Zij spraken dan ook van Mare Nostrum: ‘onze zee’. Daarna is dat niemand meer gelukt.

Toch is de Middellandse Zee ook een soort binnenzee: er zijn immers maar drie kleine openingen naar buiten. Gibraltar, Istanboel en Suez zijn hier de nauwe en strategisch gelegen zeestraten. In 1956 ontstond een internationale crisis toen de Egyptische president Nasser het Suezkanaal nationaliseerde. De Bosporus is van levensbelang voor Rusland, de Britten houden nog steeds vast aan Gibraltar, en Spanje heeft aan de zuidkant van die straat twee enclaves in Marokko: Ceuta en Melilla.

Deze zee brengt dus diverse volkeren van drie continenten bij elkaar en is tegelijk relatief afgesloten van de rest van de wereld. De Franse dichter Paul Valéry sprak dan ook van een ‘mediterrane beschaving’ die Zuid-Europa, Noord-Afrika en de Levant verenigt. Brussel ziet de Middellandse Zee tegenwoordig als een harde grens, maar overal zie je hoe poreus die altijd is geweest. De tweede stad van Egypte is vernoemd naar de Griekse veroveraar Alexander de Grote, in Jordanië ’s hoofdstad Amman vind je een Romeins amfitheater, het magistrale Alhambra in Zuid-Spanje werd gebouwd door Arabische dynastieën, de Maltese taal is van Arabische afkomst en in de kathedraal van Palermo kun je vele culturele lagen onderscheiden.

Het patroon is duidelijk: historisch vormt de Mediterrane wereld één grote gemeenschap. Ook de opkomst van drie soorten dynamische locaties wijst over de landsgrenzen heen.

Silicon Wadi

Wat de technologiehubs betreft is Israël de absolute koploper van het Middellandse Zeegebied. Parallel aan het conservatieve bewind in Jeruzalem groeide een start-up-economie rond de kuststad Tel Aviv met als bijnaam Silicon Wadi. Na Silicon Valley is dit het grootste start-up-ecosysteem in de wereld. Alleen de VS en China hebben meer bedrijven gelist op de technologiebeurs Nasdaq.

De innovatieve IT-bedrijven in Israël trekken wereldwijd de aandacht. GPS-navigatiebedrijf Waze werd in 2013 voor ongeveer $ 1 mrd door Google overgenomen. En Mobileye, dat technologie voor autonome voertuigen ontwikkelt, werd in 2017 voor liefst $ 15 mrd overgenomen door Intel. Volkswagen investeerde in de taxi-app Gett, en het Japanse Rakuten kocht Viber, dat vergelijkbaar is met Whatsapp.

Israël heeft van de nood een deugd gemaakt. Als antwoord op militaire dreiging en droogte is het land een technologieleider geworden. Israël is koploper op het gebied van drones en militaire technologie: het defensiesysteem Iron Dome is mogelijk het meest effectieve raketafweersysteem ter wereld. Het is ook leidend in ontzilting, waardoor zout in zoet water omgezet kan worden.

Tunesië is een andere nieuwe Mediterrane technologiehub. Het land kwam het beste uit de Arabische lente en beschikt over een omvangrijke middenklasse die hoogopgeleid is. Europese callcenters, hoogwaardige elektronicaproductie en engineering zijn naar het land geoutsourcet. Sinds 2003 is luchtvaart een van de snelst groeiende Tunesische sectoren, en die bleef ook na de Arabische lente jaarlijks ruim tien procent groeien. Vooral Franse ruimtevaartbedrijven vestigen zich hier in de offshore hubs.

Ook in Marokko is een ruimtevaart-ecosysteem ontstaan. Boeing, Bombardier, Safran en Thales produceren hier. De nieuwe Mediterrane technologiehubs leggen nieuwe verbindingen, tussen Israël en de VS, en tussen Noord-Afrika en West-Europa. Begin 20ste eeuw schreef de strateeg Nicholas Spykman al dat niet de Middellandse Zee, maar de Sahara de echte grens tussen de twee continenten vormt. Noord-Afrika heeft altijd in verbinding gestaan met Zuid-Europa. Ook op het gebied van energie.

Energiehub Algerije

Een tweede dynamische ontwikkeling in deze regio is energie. Algerije positioneert zich als de centrale hub voor gas tussen de continenten. De Maghreb-Europe Gas Pipeline is een complex verband dat Spanje, Portugal, Marokko en Algerije verbindt. De Transmed is de langste internationale pijplijn, en brengt Algerijns gas via Tunesië en Sicilië naar Italië. En de ambitieuze Trans-Saharan-lijn moet straks dwars door de woestijn lopen om Algerijnse infrastructuur met Nigeriaans gas te verbinden.

Na een bloedige burgeroorlog in de jaren negentig bleef Algerije stabiel tijdens de Arabische lente. Europa zoekt naar alternatieven voor Russisch gas en Miguel Arias Cañete, de Europese Commissaris voor Energie, beschouwt Algerije als een belangrijke partner.

Nieuwe gasvondsten worden ook gedaan in het oosten de Middellandse Zee. Het energiearme Israël heeft met het Tamargasveld en het Leviathangasveld enorme vondsten gedaan in haar territoriale wateren. Het kan een grote producent van energie worden als het de regionale spanningen met Turkije, rond de status van Cyprus, en het grensdispuut met Libanon over exclusieve economische zones (EEZ’s) kan oplossen.

Een nog grotere gasvondst werd in 2015 gedaan door het Italiaanse bedrijf Eni. Het Zohrgasveld in Egyptische wateren is de grootste energievondst ooit in de Middellandse Zee. Egypte heeft recent ook het Suezkanaal verbreed. Het probeert investeringen uit het Midden-Oosten en China aan te trekken om een regionale energiehub te worden.

Met de Mediterrane gas-hub en de zuidelijke gascorridor sluit de Europese Unie zich aan op de energievelden van het oostelijke Middellandse Zeegebied. Maar ook in duurzame energie ontstaan nieuwe hotspots. Desertec, een ambitieus Europees plan, aangevoerd door Duitse energiebedrijven, om zonne-energie in de Sahara op te wekken, liep vast. Maar een nieuw project dient zich aan: het Marokkaanse project Noor, Arabisch voor ‘licht’, kan de grootste zonne-energiecentrale in haar soort worden. De eerste fase trad in 2016 in werking en Koning Mohammed VI wil dat in 2030 ruim de helft van alle energie in Marokko uit duurzame bronnen komt. Daarmee wordt het op termijn zelfs een exporteur van energie.

China’s toegangspoort

Een derde innovatieve kracht aan de Middellandse Zee vormen de kruispunten van mensen en goederen. Historisch waren Malta en Cyprus, de Britse havens op de vaarroute naar het oosten. al plaatsen waar scheepvaart, handel en het bankwezen bloeiden. De nieuwe goederenstromen komen nu vooral vanuit Azië. Ook brengt de enorme groei van het wereldwijde toerisme nieuwe stromen bezoekers naar de Middellandse Zee.

Zo ontstaan kuststeden en regio’s die het internationaal beter doen dan het achterland. Terwijl de Griekse economie ver inzakte, bloeide de haven van Piraeus op nadat die op de Chinese handel werd aangesloten. Als onderdeel van de Belt and Road Initiative (BRI) bouwt China nu spoorwegen door Oost- en Centraal-Europa, zodat Piraeus China’s toegangspoort tot Europa kan worden.

Hetzelfde gebeurt in Italië. Nationale hervormingen bleken de afgelopen jaren moeilijk en staan met de verkiezingen in maart 2018 weer op het spel. Maar ondertussen groeide de export van Noord-Italiaanse steden door, terwijl de bevolking van Venetië wegtrekt vanwege de aanhoudende stroom toeristen.

Ook Spanje moest door de kredietcrisis de broekriem aantrekken, maar Barcelona werd overspoeld door toeristen. De huidige burgemeester, Ada Colau, is verkozen om die stromen terug te dringen. De economische dynamiek versterkte het Catalaanse verlangen naar onafhankelijkheid. Het is een heropleving van de historische Mediterrane stadstaten. Of zij nu onafhankelijk worden of niet, deze kustregio’s volgen steeds meer een andere dynamiek dan de natiestaten waar zij toe behoren.

Dit patroon zien we in de hele Mediterrane wereld: economische en politieke crises zetten bestaande natiestaten onder druk. Daaronder ontstaan dynamische regio’s die over de grenzen heen nieuwe verbindingen leggen: technologiehubs werken samen met Frankrijk en de VS, energiehubs verbinden zich met het Iberische schiereiland, en nieuwe kruispunten ontstaan voor Aziatische handel en wereldwijd toerisme.

In een volatiele omgeving zijn deze dynamische ‘eilanden’ de toekomst. Tegelijk creëert de zwakte van veel Mediterrane landen kansen voor sterkere mogendheden. In het oosten zal China’s aanwezigheid in deze zee, die het eindpunt vormt van de Maritieme Zijderoute, verder groeien.

De regionale macht in het Westelijke bekken is Frankrijk. Macron’s pijlen lijken gericht op de hervorming van de EU, maar al jaren is duidelijk dat Frankrijk daar niet de touwtjes in handen heeft. Als gevolg daarvan richt het zich steeds meer zuidwaarts. Sarkozy zette in 2008 al een ‘Mediterrane Unie’ op, een plan dat weerstand ondervond van Europa. Sindsdien is Frankrijk diplomatiek en militair actief van Libië en de Sahel-landen tot Syrië en Qatar: Parijs creëert een nieuwe invloedssfeer rond de Middellandse Zee.

In het oosten blijft Turkije een opkomende staat. De aanwezigheid van Turkse militaire en commerciële schepen in de Middellandse Zee groeit hard. Erdogan ambieert een revival van de glorie van het Ottomaanse rijk. In de ‘witte zee’ (Akdeniz) kwamen de Turken ooit tot aan Malta.

De innovatieve kracht van de kustregio’s zet dus de huidige grenzen tussen landen en continenten onder druk. Maar in een nieuwe vorm herrijst een oude wereld: de poreuze én daardoor dynamische Mediterrane beschaving.