De Noordzee is al eeuwenlang een bloeiend economisch kruispunt. De Britse en Nederlandse hubs kenden hun ups en downs maar hebben een blijvende machtspositie in handel, verkeer en nu internet. De nieuwe kansen liggen noordoostwaarts, met de zeeroute via het sterk opkomende Scandinavië naar wereldmacht China: de Arctische Zijderoute.
De Middellandse, Baltische en Zwarte Zee zijn feitelijk binnenzeeën. Dat geldt niet voor de openheid van de Noordzee. In het zuiden ligt de nauwe ingang van Het Kanaal, maar omdat beide kusten zelden door één machthebber zijn gecontroleerd, kan dit niet makkelijk afgesloten worden. In het noordoosten ligt het smalle Skaggerak, maar in het noordwesten opent de Noordzee zich wijds richting de Atlantische Oceaan en de Noordelijke IJszee.
Die openheid maakte de Noordzee al vroeg tot een knooppunt van mensen en goederen. Na de Romeinse invasie groeide Londinium vanaf het jaar 50 uit tot een handelscentrum. De Noormannen veroverden Engeland in 1066 en stichtten rijken tot aan Sicilië. De Friezen creëerden een maritiem handelsnetwerk vanuit het dynamische Dorestad (Wijk bij Duurstede), waardoor de Noordzee in de Middeleeuwen de Friese Zee werd genoemd. Later reikte de Hanze, het handelsverbond van Nederlandse en Noord-Duitse steden, tot aan de Baltische Zee.
Door al deze historische netwerken ontstonden al vroeg centrale hubs voor internationale handel. Terwijl de handelsstromen mettertijd veranderden, pasten de Noordzeehubs zich aan en bleven belangrijke kruispunten. Neem Groot-Brittannië, het grote eiland voor de West-Europese kust. De opening van de Kanaaltunnel in 1994 symboliseerde de toenadering tot het continent, als anker voor het Engelse schip.
De brexit wordt daarom vaak afgeschilderd als een breuk met een traditie. Maar dat is een misvatting. Door haar ligging speelde Groot-Brittannië altijd een dominante rol op zee. Alleen als een grote continentale macht ontstond, werd het bedreigd. Daarom volgt het altijd een politiek van balanceren: lange cycli van isolement, alliantie en strijd met de grote staten op het vasteland. Dat bezorgde haar een slechte reputatie. ‘Het perfide Albion’ is al eeuwen een gezegde in Frankrijk en Duitsland. De Brexit past dus in een oud patroon.
De Britten zijn verweven met het water. Omdat een landinvasie niet mogelijk was, hoefde het geen groot staand leger te hebben. Een krachtige marine die anderen op zee kon blokkeren was voldoende. Die veiligheidssituatie maakte een grote centrale staat overbodig: hier bloeiden vrijheid en individueel initiatief. Aristocraten, rijke burgers en belangengroepen beconcurreerden elkaar om de macht, wat de Engelse politiek dynamisch maakte. Niet voor niets zijn Britse denkers als Locke, Bentham en Mill de vaders van het liberalisme.
Volgens de Duitse filosoof Carl Schmitt werd Groot-Brittannië in de moderne tijd een zeemacht die naar de wereld kijkt in termen van kustlijnen met ‘een achterland’. Een zeemacht zonder binding met het continent. In de negentiende eeuw bijvoorbeeld zei de politicus Disraeli dat Engeland meer een Aziatische dan een Europese macht was. In zijn imperialistische roman Tancred stelde hij voor het Britse hof naar India te verplaatsen.
Met brexit zoekt het Engelse schip opnieuw haar plek in de wereld, iets wat Theresa May recentelijk ‘global Britain’ noemde. Wat zijn haar natuurlijke bondgenoten? In de eerste plaats de Angelsaksische landen Amerika, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, met wie het verbonden is in Five Eyes, een van de diepste veiligheidsverbanden in de wereld. Ook zal het nu meer neigen naar Commonwealth-landen als India, Singapore en Zuid-Afrika. Maar makkelijk zal dat niet gaan. Op May’s bezoek aan India werd lauw gereageerd.
Voor de Engelsen zal het aan boord houden van de Schotten en Noord-Ieren ook een uitdaging worden. Net als het behoud van grote ondernemingen in Londen. Dat zal eerst een pijnlijk proces zijn, maar uiteindelijk zal de stad haar hubfunctie niet verliezen. Al vele eeuwen beweegt Londen mee met veranderende mondiale verhoudingen en het heeft een niet te kopiëren omvang en infrastructuur gecreëerd met flexibele instituties, zoals de City of London Corporation: een lokale autoriteit die internationaal beleid kan voeren.
Overgangsdelta
Ook Nederland is door het water gevormd, maar op een andere manier: als delta van rivieren uit heel Europa. Het Nederlandse landschap is bovendien voor een groot deel veroverd op het water: de helft van het Europese polderoppervlak ligt in Nederland. Met andere woorden, Nederland is de overgang tussen het continent en de Noordzee. Dat werd al opgemerkt door Romeinse schrijvers die hier kwamen: ze wisten niet of ze op land of op het water waren.
Die verbondenheid met het water maakte van Nederland een maritieme samenleving. In de Gouden Eeuw domineerde het de wereldhandel, en die economische sporen zijn nog steeds zichtbaar in de grote openheid, competitiviteit en de vele internationale knooppunten. Rotterdam is de grootste haven van Europa en de negende van de wereld. Amsterdam is een financieel centrum, heeft Europa’s vijfde grootste haven, en is verbonden met vliegknooppunt Schiphol. Van recentere datum is de AMS-IX: in grootte het tweede internetknooppunt ter wereld. De combinatie van snel internet en de grote financiële sector maken Amsterdam ook tot een hub voor flitshandel.
Nederland begint zich ook te positioneren voor toekomstige handelsstromen. De Noordzee, lang een bron van olie, wordt nu een centrum voor duurzame energie. Ambitieuze plannen voor artificiële eilanden met immense windmolenparken, zoals de North Sea Wind Power Hub, vormen de basis voor een toekomstig Europees energie-grid. Met de tweede Maasvlakte positioneert Nederland zich ook voor de groeiende wereldhandel.
Tegelijkertijd missen we nog een Aziatische strategie: we exporteren nog altijd meer naar Italië, Spanje of Polen dan naar China, de tweede economie van de wereld. Om over India maar te zwijgen. Nieuwe handelsnetwerken zoals China’s nieuwe zijderoute vormen enorme kansen maar ook bedreigingen als die zich richten op andere hubs.
Behalve oostwaarts moet Nederland ook noordwaarts kijken. De Scandinavische landen handelen met groot succes op de Noordzee. De energievelden hebben Noorwegen tot een van de rijkste ter wereld gemaakt en via staatsfondsen wordt de welvaart in de toekomst geïnvesteerd. Denemarken heeft met Maersk ‘s werelds grootste operator van containerschepen en onder de naam ‘Blue Denmark’ is een maritieme toekomststrategie ontwikkeld. Zweden en Finland zijn handelsnaties met grote exportoverschotten.
De Scandinavische motor kan nog harder gaan draaien door de gevolgen van klimaatverandering. Het smelten van de Noordpool heeft naast ecologische effecten ook economische impact. Er zal een strijd om energie losbarsten: volgens schattingen bevat het Noordpoolgebied 30% van de gasreserves en 15% van de oliereserves in de wereld.
Ook kan de opwarming de mondiale handelsroutes verleggen. Een schip dat van Hamburg naar Sjanghai vaart kan via de noordelijke vaarroute 4500 km afsnijden. Dit kan de handel tussen West-Europa en Oost-Azië een verdere impuls geven. Verschillende schepen hebben de Siberische route al genomen, maar het water is lastig bevaarbaar en het ontbreekt onderweg nog aan infrastructuur.
Deel van een reeks over de innovatieve krachten en ontwikkelingen in zeven belangrijke kustgebieden:
4: De wateren van Zuidoost-Azië