idee oktober 2020

Coronacrisis 44

interview Haroon Sheikh

Haroon Sheikh is senior wetenschapper bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en columnist van NRC Handelsblad.

hoe de coronacrisis de morele hegemonie van de liberale democratie ondermijnt, hoe deze crisis de veranderende rol van internationale organisa- ties blootlegt en hoe Nederland zich slimmer kan bewegen in de post-coronawereld.

Interview door Gosse Vuijk

‘De coronapandemie heeft de zwakte van liberale democratie blootgelegd’

In de uitnodiging voor dit interview gingen we er blind vanuit dat de coronacrisis geopolitieke gevolgen zal hebben. Maar is dat ook zo? Welke factoren bepalen of en hoe zo’n crisis de geopolitieke situatie verandert? ‘Er zijn een aantal factoren die bepalen of een crisis geopo- litieke gevolgen heeft, al is het onmogelijk om een generiek model te geven. Een factor die een rol speelt, is de duur van de crisis. Een lange crisis heeft meestal meer geopolitieke impact dan een korte crisis. Een olielek kan bijvoorbeeld een internationale crisis zijn, maar is meestal van korte duur en heeft daarom meestal beperkte geopolitieke gevolgen. Dat komt ook doordat het een relatief lokale crisis is. De coronacrisis is het andere uiterste, want dit is een langlopende crisis die de hele wereld raakt. Een andere factor is of de crisis alle landen ongeveer op dezelfde

Haroon Sheikh is een geopolitiek strateeg die buiten de gebaande paden treedt. Dat blijkt wel uit zijn boek Hydropolitiek (2019), een gewaagde ‘De coronapandemie analyse van politieke macht en conflict op zee en de betekenis ervan voor internationale verhou

heeft de zwakte van

dingen. Ook over de coronacrisis denkt hij oncon- ventioneel en durft hij het al aan om voorspellin-

liberale democratie

gen te doen over de impact die de crisis zal hebben op de geopolitieke situatie. Idee sprak Sheikh over

blootgelegd’

Haroon Sheikh · ‘De coronapandemie heeft de zwakte van liberale democratie blootgelegd’ 45

Haroon Sheikh · ‘De coronapandemie heeft de zwakte van liberale democratie blootgelegd’

Dit schetst een beeld van geopolitiek als machtsstrijd gedreven door nationaal egoïsme. De pandemie lijkt toch ook duidelijk te maken dat we met z’n allen in hetzelfde schuitje zitten. We zagen, bijvoorbeeld in Eu- ropa, ook internationale solidariteit. Gaat die solidariteit standhouden of blijft nationaal egoïsme overheersen? ‘Het nationale perspectief zal pre- valeren. Er is inderdaad solidariteit, maar die zat vooral in de bestrijding van de gezondheidscrisis. Over een jaar gaat het veel meer over de econo- mie. En als het over de economie gaat, prevaleert het nationale belang. In Europa zag je al een soort Eurocrisis-sfeer ontstaan waarin de lidstaten vanuit nationaal belang tegenover elkaar stonden en dat zal over een jaar nog sterker het geval zijn. Daarnaast zag je dat de crisis vooral gebruikt werd om bestaande agenda’s uit te voeren. Door hun gezamenlijke roep om een Europese reactie op de crisis, voerden Frankrijk en Duitsland hun agenda voor verdere integratie van Europa door. Daarin zie je wel ook meteen dat ook solidariteit een rol zal blijven spelen, want in de Euro- pese Unie is door deze crisis structurele solidariteit tot stand gekomen. Alleen, net als bij de Eurocrisis, was dit solidariteit uit nationale nood- zaak in plaats van diepgevoelde solidariteit tussen de lidstaten.’

Als het nationaal perspectief prevaleert, wat betekent dit voor organi- saties als de Wereldgezondheidsorganisatie, die juist opgericht zijn om samenwerking te stimuleren? ‘Hun rol gaat veranderen en is al aan het veranderen. Organisaties als de WHO vervullen twee rollen. Ten eerste zijn ze op hun gebied het kenniscentrum van de wereld en staan ze dus landen bij in het beslechten van een crisis vanuit hun technische kennis. Ten tweede zijn dat soort organisaties een uiting van de wereldorde

die door het Westen werd gedomineerd. Mondiaal werden afspraken gemaakt, maar daarin waren Amerika en Europa dominant. Die do- minantie neemt af en dus zal de politieke steun voor, en daarmee de politieke samenwerking via dit soort instellingen nog verder afnemen.
Ik verwacht dat de WHO haar rol als kenniscentrum van de wereld wel blijft spelen, maar dat de politieke samenwerking zal verschuiven van dit soort mondiale platformen naar meer regionale samenwerkingen.’

Dat de dominantie van het Westen afneemt, beschreef je ook in je boek De opkomst van het Oosten (Boom, 2016). Afgelopen april zei je in een interview met de Rode Hoed dat een verdere verschuiving van de macht van het Westen naar het Oosten waarschijnlijk het grootste geopolitieke gevolg van de crisis zou zijn. Waar kwam die voorspelling vandaan?

‘Die voorspelling deed ik op basis van twee ontwikkelingen die ik zie. Ten eerste heeft deze crisis denk ik een normatief gevolg. Eerder noemde ik al dat het type regime en beleid van een land de impact van de crisis beïnvloedt. En we hebben de afgelopen maanden gezien dat landen
met een sterke en competente overheid het best in staat bleken om de uitbraak te beheersen. Toen de uitbraak in Azië werd onderdrukt met een strikte lockdown, werd dat in Europa vooral als barbaars gezien, als iets wat wij hier nooit zouden doen. Echter, een paar weken later zaten we toch allemaal thuis en zijn er felle debatten over het ingrijpen van de overheid. Dat heeft niet zozeer te maken met of de regimes democratisch of autoritair zijn, maar meer met de ideologische houding jegens de

‘In Europa zag je al een soort Eurocrisis-sfeer ontstaan waar- in de lidstaten vanuit nationaal belang tegen- over elkaar stonden en dat zal over een jaar nog sterker

het geval zijn’

idee oktober 2020

Coronacrisis 48

‘Ik verwacht
dat China na
de coronacrisis een vergelijk- bare rol zal spelen als de
VS in de weder- opbouw na de Tweede Wereld- oorlog hebben gespeeld’

overheid. In Zuid-Korea wordt binnen de democratie veel meer ruimte gelaten voor stevig overheidsingrijpen, terwijl we dit in het meer liberale Europa niet wenselijk vinden. De coronapandemie heeft de zwakte van die liberale houding blootgelegd. Ik verwacht dat dit de dominantie van de liberale democratie als ideaal op het wereldtoneel verzwakt en het Aziatische model met een sterkere overheid in aanzien zal winnen. De soft power zal verschuiven. Ten tweede geldt voor China specifiek dat ik verwacht dat, net als tijdens de vorige crisis, haar economische rol in de wereld groter zal worden. We zien nu al dat China de crisis economisch relatief goed doorkomt. Daarnaast heeft China, doordat het nog in ont- wikkeling is, meer financiële ruimte om nieuwe initiatieven te nemen dan bijvoorbeeld Europa, waar het beleid zich voorlopig richt op be- houden van wat het heeft. Ik verwacht dat China na de coronacrisis een vergelijkbare rol zal spelen als de VS in de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog hebben gespeeld. Het land heeft het investeringsvermogen en de productiekracht om de wereldeconomie weer aan te jagen, maar zal daarvan ook gebruik maken om haar machtspositie uit te bereiden. Tijdens de vorige crisis (de financiële crisis, red.) zagen we dezelfde dyna- miek en heeft China met haar Belt and Road Initiative haar geopolitieke positie aanzienlijk versterkt door investeringen, ook in Europa. Die

twee factoren versterken de positie van Azië op het wereldtoneel en daar is ruimte voor omdat het Westen een leegte laat vallen. In een recent rapport van de Munich Security Council werd het idee van Westlessness,
of ‘Westeloosheid’, geïntroduceerd en dat rapport beschrijft de ontwik- keling erg duidelijk. Het democratische karakter van het Westen leidt ertoe dat we ons geopolitiek een beetje als een slinger gedragen. Na ‘9/11’ werden we erg actief, maar veroorzaakten we veel lijden en maakten we de wereld er niet per se beter op. Daar kwam een democratische reactie op en nu trekken we ons terug. Maar we zien dat ook dit negatieve gevol- gen heeft. Bijvoorbeeld in Libië, waar het conflict nu beheerst wordt door Turkije en Rusland.’

Toen Ursula von der Leyen aantrad als voorzitter van de Europese Com- missie, zei ze dat haar Commissie een ‘geopolitieke’ Commissie zou zijn. Dat zou een ommekeer van de ‘Westeloosheid’ kunnen zijn. Heeft Europa dit tijdens de coronacrisis waargemaakt? ‘Nee, de lidstaten van de EU en de Europese Commissie waren – en zijn – vooral naar binnen gekeerd. Onze politiek zorgt ervoor dat we al maanden bezig zijn met onszelf en nog maar weinig naar buiten hebben gekeken. Er zijn echter nog kansen. Europa werkt nog aan haar relatie met Afrika en door de coronacrisis zullen Afrikaanse landen hulp nodig hebben om met name de econo- mische malaise af te wenden. Zowel Europa als China zouden daarbij de helpende hand kunnen zijn. China heeft die rol tijdens de vorige crisis gepakt en zal dat vast nu ook weer proberen. Voor China als autoritair regime is het ook makkelijker om dat soort geopolitiek te bedrijven als haar eigen bevolking ook nog te lijden heeft. Dit betekent echter niet dat het een gelopen race is. Europa heeft veel te winnen bij een goede relatie met Afrikaanse landen en heeft ook een belang bij het voorkomen van een economische crisis in Afrika, niet in de laatste plaats omdat zo’n crisis waarschijnlijk meer migratie op gang brengt. Europa zou er dus

Haroon Sheikh · ‘De coronapandemie heeft de zwakte van liberale democratie blootgelegd’

49

goed aan doen om op zoek te gaan naar een manier om Afrika te helpen. Directe steun zou natuurlijk kunnen, maar
is misschien moeilijk in een tijd van grote begrotingstekorten. Indirect kan ook. Ik vermoed bijvoorbeeld dat een aantal Afrikaanse landen bij het IMF om schuldenverlichting zal vragen, dit zou Europa kunnen steunen.’

Europa moet dus slimmer handelen.
In een recente column in NRC Handels-
blad stelde je de vraag of we niet meer
geo-economisch moeten gaan denken
in Nederland. Is dat wat Europa moet
doen? ‘De kern van geo-economisch
denken is dat je kijkt naar asymmetri-
sche economische relaties en wat die
doen met de geopolitieke positie van
landen. Je ziet dat de Trump-regering dat heel sterk doet. Invoerbelas- tingen worden verhoogd voor die sectoren waarin Europa of China veel produceren en naar Amerika exporteren, terwijl de VS juist weinig pro- duceren en exporteren. Ze buiten die asymmetrie uit. Als je het geo-eco- nomische spel slim speelt, weet je zoveel mogelijk te voorkomen dat jij de afhankelijke partij ben in specifieke economische relaties. Europa zou dat zeker meer kunnen gaan doen, want nu zijn we vooral bezig met open internationale handel. We zouden als eerste stap beter in kaart moeten brengen waar wij in asymmetrische relaties zitten en dat zouden we moeten proberen recht te zetten. De productie van medische goede- ren is een voorbeeld van zo’n asymmetrische relatie en de coronacrisis heeft laten zien hoe kwetsbaar dat ons maakt. Het zou verstandig zijn om die kwetsbaarheid weg te nemen. Dat hoeft niet per se door direct
de confrontatie aan te gaan met China of door productie terug te halen naar Europa. Je kunt het ook aanpakken door je ervan te verzekeren dat je meerdere handelspartners hebt die deze goederen produceren. Een slimme industriepolitiek gaat dus niet zozeer over het versoepelen van de staatssteunregels zoals Duitsland en Frankrijk graag zien, maar meer om het slim investeren in je eigen bedrijven en de diversificatie van hun productieketens.’

‘De productie van medische goederen is een voorbeeld van zo’n asymmetri- sche relatie en de coronacrisis heeft laten zien hoe kwetsbaar dat ons maakt’