Op landkaarten ligt Europa in het midden en bezet de Atlantische Oceaan een centrale plaats. Maar de nieuwe machtsverhoudingen nopen ook tot nieuwe kaarten.
Als kind was ik dol op landkaarten. Uren kon ik in een atlas doorbrengen. Op de basisschool hoorde ik dat er vroeger een groot continent bestond, Pangaea, waar alle huidige werelddelen uit zijn ontstaan. Wekenlang sleurde ik vriendjes mee naar huis om hiermee te puzzelen; prachtig, hoe goed Zuid-Amerika op West-Afrika paste, India op de Hoorn van Afrika en Groenland tussen Noord-Amerika en Europa in. Ik voelde mij een ontdekkingsreiziger.
Die voorliefde voor kaarten ben ik nooit kwijtgeraakt en inmiddels weet ik wat een revolutie de moderne atlas was: voor het eerst een objectieve weergave van de wereld. Leg er de kaarten uit de oudheid of de Middeleeuwen naast. Daarop staan bijzondere plekken zoals de Olympus, waar de goden wonen, of de heilige stad Jeruzalem als centrum van de aarde afgebeeld. Op Boeddhistische mandala’s staan demonen en godenrijken. De afstanden op deze kaarten waren niet heel precies en werden vaak aangeduid met reistijd; ‘vijf dagen te paard’ bijvoorbeeld. De oude kaart had gevoelswaarde.
De moderne kaart – laten we die de ‘Columbuskaart’ noemen – rekende af met die gevoelswaarde. Die kaart moest perspectiefloos zijn. Afstanden werden objectief, wiskundig, aangeduid. Geen heilige of mythische plekken meer, niet langer een centrum van de wereld; alle punten zijn op dezelfde, objectieve manier, met lengte en breedte op het coördinatenstelsel, te beschrijven.
De hedendaagse digitale kaarten – denk aan Google Maps – hebben trouwens wel iets van hun premoderne voorgangers. Ook hier worden betekenisvolle plekken met gevoelswaarde weergegeven, zoals ‘thuis’ en afstanden in minuten reistijd. Maar een echte terugkeer naar de kaart-van-weleer is het natuurlijk niet. ‘Thuis’ is voor ons relatief; wij zijn minder met een specifiek stuk grond vergroeid dan onze voorouders, die hun land nooit konden verlaten omdat hun voorouders eronder begraven lagen.
Er gebeurde nog iets met de opkomst van de Columbuskaart. We spreken van ‘landkaarten’ maar we kunnen moderne kaarten beter ‘zeekaarten’ noemen. De wereld die vanaf de vijftiende eeuw in kaart werd gebracht, werd per schip ontdekt. Ook op die manier kwam de moderne mens los van de ‘grond’. En die nieuwe kaarten zijn evenmin helemaal neutraal. Het perspectief verraadt de machtsverhoudingen van hun tijd.
‘Hier voorbij is niets’
Wat staat op die kaart in het midden? Europa waarschijnlijk. De meeste moderne kaarten worden overal ter wereld nog altijd vanuit Europees perspectief gemaakt. En het water in het centrum is de Atlantische Oceaan. De moderne wereld ontstaat namelijk wanneer Portugezen en Spanjaarden die oceaan overgaan en rond Afrika naar Indië reizen om de andere kant van de wereld te ontdekken.
Tot dan toe was de Atlantische Oceaan een raadsel. Daar moest Atlantis ergens liggen, maar daar kwamen mensen niet. Volgens de overlevering stonden bij Gibraltar, uitgang van de Middellandse Zee en toegang tot de Atlantische Oceaan, de zuilen van Hercules met de tekst „Non plus ultra” (hier voorbij is niets).
De moderne tijd begon toen die boodschap genegeerd werd. Je kunt het nog zien in het wapen van de Spaanse vlag, twee pilaren aan weerszijden met ‘Plus ultra’ op een banier; steeds verder.
Ook Nederland is nog steeds voornamelijk op die Atlantische kaart georiënteerd. Wij kijken naar het westen, naar het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, en naar de NAVO voor onze veiligheid – de organisatie wier naam nota bene naar die oceaan verwijst.
Rusland een zeemacht
Maar met de focus op die moderne kaart dreigen we belangrijke internationale verschuivingen te missen. Om ons te bevrijden van ons beperkte perspectief, moeten wij vertrouwd raken met andere kaarten. Dat is belangrijk om te kunnen inspelen op de verschuivingen in de wereld.
Laten we er eens twee bekijken. Ten eerste een blik op de wereld van ‘bovenaf’, met de Noordpool in het midden. Daar smelt het zee-ijs, waardoor nieuwe gebieden bevaarbaar worden, met potentieel grote effecten. Nieuwe zeeroutes hangen samen met verschuivingen in de wereldpolitiek, dat is altijd zo geweest. Denk aan de route rond Kaap de Goede Hoop naar Indië, het Suezkanaal en het Panamakanaal. Via het ijsvrije noorden is de reis van een schip dat van Shanghai naar Rotterdam vaart, 4.500 kilometer korter dan wanneer het via Suez vaart. Zover is het nog niet, maar het kan komen.
Deze verandering kan op termijn van Rusland een zeemacht maken. China heeft zijn ‘nieuwe zijderoute’ al uitgebreid met een noordelijke zeeroute richting Europa, polar silk road. Het ‘bod’ van Trump om Groenland van Denemarken te kopen, deze zomer, hangt ook samen met de opkomende rivaliteit om de pool.
Zo kunnen we een toekomstige kaart van de aarde van boven voorstellen met Russische landbouwgrond in Siberië en grote handelshavens in Moermansk en Archangelsk, met nieuwe steden in het binnenland van een onafhankelijk Groenland, ontwikkeld door Chinese bedrijven en werknemers en – waarom niet? – een hogesnelheidslijn die Alaska met Rusland verbindt.
Eén oogopslag
Of neem als tweede de kaart van Oost-Azië en draai die negentig graden naar links zodat de Chinese kust onderop ligt en je ‘naar boven’ uitkijkt over de Grote Oceaan. Dan zie je meteen waarom Taiwan van zo’n groot belang is voor China. Langs de Chinese kust loopt wat strategen de eerste van de ‘drie eilandketens’ noemen. Van Japan ter linkerzijde tot aan de Filippijnen en Indonesië rechts.
Met Japan en de Filippijnen hebben de VS een sterke band. Onder president Duterte heeft China de laatste jaren betere banden met de Filippijnen ontwikkeld, maar recent werd bekend dat de Filippijnse regering met de VS onderhandelt over de plaatsing van een raketsysteem dat Chinese expansie in de Zuid-Chinese Zee moet tegengaan. Taiwan ligt precies in het midden van deze eilandketen en zo toont die tweede kaart in één oogopslag het strategische belang voor China van de controle over Taiwan.
China is steeds dominanter geworden in deze wateren, waar het kunstmatige eilanden bouwt, de zogenaamde Great Wall of Sand. Daarachter bevindt zich de tweede eilandketen, die loopt van Japans verder gelegen eilanden richting de Marianen. Dat is een groep eilanden die door de VS wordt bestuurd. Een daarvan is Guam met een belangrijke marine- en luchtmachtbasis, ‘Amerika’s onzinkbare vliegdekschip’ genoemd. De derde eilandketen loopt van de Aleoeten diagonaal naar Hawaii en dan naar Australië.
Zo kijken we uit over het immense oppervlak van de Grote Oceaan, dat net als de Noordpool, is weggemoffeld aan de randen van ‘onze’ Atlantische kaart. Toch zullen we vertrouwd moeten raken met de niet-Atlantische kaarten, die ons misschien een blik in de toekomst gunnen.