Hydropolitiek

“Terwijl geopolitiek primair gericht is op de aarde (‘geo’), gaat hydropolitiek over relaties en mentaliteiten rondom het water”

Op 24 februari 2023 hield ik mijn oratie in het kader van mijn leerstoel als bijzonder hoogleraar aan de VU. Precies een jaar na het begin van de Russische oorlog in Oekraine verkent de oratie de relatie tussen politiek, economie, technocratie en recht. De tekt van De Overwinning van de Politiek is bij Boom aan te schaffen

Oratie: de overwinning van de politiek Meer lezen »

Dagenlang was de aandacht gericht op de machtsstrijd en nieuwe verhoudingen op het Europese continent. Minder opvallend zijn eveneens belangrijke verschuivingen in Azië. Recent vond een aantal grootse ontwikkelingen plaats, allemaal rond Iran, waar veel te weinig oog voor was. Samen schetsen ze scenario’s voor de toekomstige machtsbalans in Azië.

Ten eerste: mysterieuze ontploffingen. Sinds juni meldt Iran vreemde voorvallen bij militaire bases, nucleaire faciliteiten, havens en medische centra. Afgelopen week kwam een mogelijke verklaring aan het licht: president Trump heeft eerder de CIA vrij spel gegeven om cyberaanvallen uit te voeren op landen als Iran. Het is goed mogelijk dat dit de oorzaak is van de ontploffingen, al wordt ook naar Israël gewezen. Hoe het ook zij, het past binnen Trumps ‘maximale druk’ op Iran.

De tweede ontwikkeling is een immense deal tussen Iran en China. In juni besloten deze twee landen om voor vijfentwintig jaar op allerlei gebieden te gaan samenwerken. De rode draad is dat China kapitaal levert in ruil voor energie tegen gereduceerd tarief. De deal lijkt veel op die van China met Rusland in 2014 toen dat land maximale druk ondervond.

Wat mij aan die deal vooral opviel: de Chinese deelname in de Iraanse haven Chabahar. Die werd tot voor kort ontwikkeld door India. Een Indiaas-Iraans partnerschap moest concurreren met de nabijgelegen Chinees-Pakistaanse haven Gwadar. Door Amerikaanse sancties bleven Indiase investeringen echter uit en dat dreef Teheran naar China.

Dit is het Azië-scenario dat Amerikaanse strategen voorstaan: Chinese invloed in de regio die landen als India naar de VS toedrijft. Het werkt: deze week oefende de Indiase marine in de Indische Oceaan met de Amerikanen, gericht tegen Chinese invloed op het water. De VS voorzien mondiale competitie met China en verwachten dat veel sterke landen als India zullen kiezen voor het Amerikaanse kamp.

Toch is hier niet alles mee gezegd. China weet namelijk ook dat het landen tegen zich opzet als het zelf te dominant wordt, en speelt daarop in. De laatste jaren richt China zich op samenwerkingsstructuren waarin het weliswaar de sterkste is, maar niet dominant. Op die manier hoopt het andere machten gerust te stellen.

Die dynamiek is het best te illustreren aan de hand van de evolutie van de Shanghai Cooperation Organisation of SCO. Dat is een veiligheidsverbond tussen China, Rusland en verschillende Centraal-Aziatische landen. China wil al jaren meer economische integratie in dit verbond. Rusland was daar lang terughoudend in, uit angst een satelliet te worden van China. Uiteindelijk is Rusland akkoord gegaan met economische verdieping, op twee voorwaarden. De positie van energieproducerende landen in het verbond moest versterkt worden – daar werd Iran voor uitgenodigd. En het verbond moest verbreed worden: India en Pakistan werden in 2017 lid. Hier tekent zich een belangrijke dynamiek.

Binnen de SCO is China verreweg het sterkste land. Rusland en India zijn beide zwakker, maar gezamenlijk kunnen zij voldoende tegenwicht bieden om te zorgen dat China het verbond niet domineert. China is akkoord met deze verwatering van de eigen macht in de SCO. Het heeft liever tegenwerking van India binnen een Aziatische machtsbalans dan dat India onderdeel is van een Amerikaans anti-China verbond.

Waar de VS dus inzetten op een machtsstrijd met China waarbij ze bondgenoten mobiliseren, richt China zich op een Aziatische machtsbalans die de VS buitensluit. Welke kant het ook op gaat – de EU is geen beslissende speler.

Of is een derde scenario mogelijk, als wij ons weer wat meer naar buiten richten?

NRC: De EU staat buitenspel bij machtsstrijd in Azië Meer lezen »

‘Een provocatie richting de hele beschaafde wereld” noemde een Griekse minister het en de paus zei dat de beslissing hem pijn deed. Het zijn een paar reacties op Turkijes besluit om van de Hagia Sofia weer een moskee te maken. Uiteindelijk is dit besluit symboolpolitiek: een gemakkelijke manier om tegen het hele Westen op te staan zonder de eigen landsgrenzen te hoeven verlaten. Het leidt daarmee ook onze aandacht weg van gewichtigere handelingen die wel over grenzen heen gaan. In het bijzonder op het water.

In juni vond in de Middellandse Zee een confrontatie plaats tussen schepen van Turkije en Frankrijk. Franse schepen waren op missie om een wapenexport naar Libië tegen te gaan en werden door Turkse schepen bedreigd toen ze een schip wilden tegenhouden. Frankrijk is woedend en wilde afgelopen week dat Europa sancties zou opleggen. Om te begrijpen waarom dat niet lukt, moeten we een stap terug doen.

Turkije is onder Erdogan mondiaal assertiever geworden. De laatste tijd richt het beleid zich echter ook meer op het water. Het gaat om strategische toegang tot de Middellandse Zee en de Zwarte Zee, maar vooral ook om energie die op de zeebodem gewonnen kan worden. Zo lijkt Turkije de laatste tijd een theorie omarmd te hebben van oud-admiraal Cem Gurdeniz, de doctrine van het ‘blauwe thuisland’ (‘mavi vatan’). Dat betreft een maritieme ring om het land die volgens hem even goed verdedigd moet worden als de landsgrenzen van Turkije. De claim op water in de Egeïsche Zee maakt Griekenland nerveus.

Afgelopen december kwam Turkije met Libië tot een grens van economische zones in de Middellandse Zee waar nog meer landen in de regio tegen protesteerden. Die grens loopt precies langs de rand van het ‘blauwe thuisland’. De steun van Turkije voor Libië kunnen we vanuit die maritieme ambities begrijpen.

Nu komen we bij Europa’s verdeeldheid. Terwijl Turkije een grootmacht in de oostelijke Middellandse Zee aan het worden is, is Frankrijk dat in de westelijke helft. Al jaren poogt het hier met militaire en economische middelen een invloedssfeer te ontwikkelen. In Libië botsen beide regionale machten nu en daar wordt het complex.

De partij die Turkije namelijk steunt is de regering in Tripoli, de GNA, die door de VN is erkend en door de meeste landen als de rechtmatige regering wordt beschouwd.

Frankrijk steunt echter de LNA onder leiding van generaal Haftar in het oosten van Libië en doet dat net als landen als Rusland, de VAE en Saoedi-Arabië. Het bizarre is dat in Libië de twee Europese buurlanden Italië en Frankrijk aan tegenovergestelde zijde staan in een bloedig conflict. Die verdeeldheid binnen Europa biedt landen als Turkije de mogelijkheid om het initiatief naar zich toe te trekken.

Het zal moeilijk zijn om het Franse gevoel voor grandeur in te tomen, maar het is wel noodzakelijk. Het kan niet zo zijn dat Europese landen elkaar rond de Middellandse Zee tegenwerken en daarmee de unie als geheel bedreigen. De onderhandelingen met de VS en over de Brexit laten zien dat gemeenschappelijk Europees buitenlandbeleid wel degelijk mogelijk is.

Kritiek op de Turkse beslissing over de Hagia Sofia is in die zin ook voor ons symboolpolitiek: een gemakkelijk onderwerp om te suggereren dat wij het in Europa met elkaar eens zijn. Veel leerzamer is het Turkse beleid op het water dat namelijk een spiegel is voor onze onderlinge verdeeldheid. Zolang dat het geval is, zullen anderen een beslissende rol spelen aan onze grenzen.

NRC: Turkije laat zien hoe verdeeld het Westen is Meer lezen »

Peter van Uhm en Haroon Sheikh over conflict tussen Frankrijk en Turkije

dinsdag 14 juli 2020

Terwijl wij in de ban waren van de coronacrisis, vond op de Middellandse Zee een confrontatie plaats tussen Frankrijk en Turkije. De spanningen in de NAVO lopen opnieuw hoog op. Wat is de Turkse president Erdogan precies van plan? En wat heeft de oorlog in Libië daarmee te maken? We bespreken het met Spraakmaker en oud-commandant der strijdkrachten Peter van Uhm en filosoof en politicoloog Haroon Sheikh.

Te beluisteren via NPO Radio 1

 

 

Spraakmakers ‘Conflict Turkije en Frankrijk in de Middellandse Zee’ Meer lezen »

Er zijn bibliotheken volgeschreven over de geschiedenis van geopolitiek. Maar wat er op zee gebeurt blijft volgens filosoof Haroon Sheikh onderbelicht. In zijn boek Hydropolitiek beschrijft hij de geschiedenis van de zeven grote wereldzeeën. Hij constateert dat de ligging van steden en gebieden een onontkoombare invloed heeft op de politiek, economie en tradities van samenlevingen. …

Geschiedenisblad Maarten ‘Op zee vinden allerlei ontwikkelingen plaats waar we weinig aandacht voor hebben’Lees meer »

Geschiedenisblad Maarten ‘Op zee vinden allerlei ontwikkelingen plaats waar we weinig aandacht voor hebben’ Meer lezen »

‘Onze toekomst ligt op zee’
Wij Nederlanders snappen het belang van water en zee. Dat is mooi, want de controle over zeeën, havens en kanalen gaat straks de rol van een land op het wereldtoneel bepalen.

Bob van Huët 28-12-19

Het wordt tijd te beseffen dat onze oude traditie van zeevarende natie niet voorbij is maar juist veel toekomst biedt, stelt politicoloog en filosoof Haroon Sheikh (39). Hij schreef een boek over hydropolitiek in een veranderende wereld.

Heel simpel gezegd: tot nu domineerde de ouderwetse geopolitiek, met zijn landmassa’s en ideologische conflicten over wie daarop de lakens uitdeelt. De toekomst ligt op het water en is aan de hydropolitiek, helemaal als straks nieuwe vaarroutes ontstaan door smeltend poolijs. Want wie de wateren organiseert, kan navigeren op de belangrijkste stromen van de wereldhandel.

De allerbelangrijkste handelsstroom is al verschoven, constateert Sheikh. Van de Atlantische wereld met Europa en Amerika als de grote spelers naar de grote Oceaan met China en nog steeds Amerika als de krachtpatsers. Ooit waren wij de baas op het water, daarna kwamen de Britten en de Amerikanen. Inmiddels eist de rap opgetuigde Chinese marine zijn plek. De belangrijkste zeeroutes lopen niet meer door de Atlantische Oceaan, maar doorkruisen de Indische en de Grote Oceaan. China spuit kunstmatige eilanden op in de Zuid-Chinese Zee en daar dreigt ook de eerste grote botsing tussen Chinezen en Amerikanen, vermoedt Haroon die senior wetenschapper is bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR).

Wie de wateren organi­seert, kan navigeren op de belangrijk­ste stromen van de wereldhan­del

Wat kan een kikkerland betekenen in dat grote spel van hydropolitiek?
,,Genoeg, als we ons nog meer op het water gaan richten, zuinig zijn op wat we nog hebben aan scheepsbouw en ingenieursbedrijven en we wat minder verankerd blijven in de oude Atlantische wereld. Kijk naar Singapore. Dat is geen geopolitieke grootmacht, maar hydropolitiek begrijpt het heel goed. Ze weten daar waar dingen heengaan en blijven zo goed meevaren. Hun cultuur hoort bij leven aan het water. Iets wat wij in Nederland ook kennen.”

Waarom dweept iedereen toch zo met dat die stadstaat Singapore. De Britten zien het als lichtend voorbeeld. U ook.
,,Dat land heeft zich heel knap opgewerkt van een Derde Wereld-vissershaven tot een economische wereldspeler. Premier Lee Kuan Yew heeft dat destijds opgebouwd. Leuk voor ons: in zijn memoires bedankt hij de Nederlander Albert Winsemius, de vader van de latere minister, voor al zijn goede adviezen. Winsemius haalde de eerste multinationals binnen. Lee Kuan Yew voelde trouwens een verbondenheid met de Nederlandse cultuur. De geest van Confucius lijkt op die van Calvijn, vond hij. We delen een mentaliteit van lange termijn denken, van handel drijven en overal geld verdienen en van spaarzaam zijn.”

Haroon Sheikh van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid
Haroon Sheikh van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid © Frank Jansen
Maar kunnen wij echt op eigen kracht de zeeën bezeilen zoals de Britten nu hopen te doen dankzij brexit?
,,Ik vrees dat de Britten gaan ontdekken dat de wereld niet op ze zit te wachten. India en Japan doen liever zaken met de EU en daarin speelt Nederland na brexit een belangrijke rol. Landen als India en ook China zien ons als de nieuwe verdediger van een vrije markt in de EU en van minder centralisatie in Brussel. Dat biedt kansen maar is ook riskant. We moeten ons niet teveel te vervreemden van meer in geopolitiek denkende machten als Frankrijk en Duitsland. Want wij hebben die landen hard nodig in het EU-blok, omdat we los daarvan veel zwakker staan.”

U stuurt aan op nauwere samenwerking met andere kleine, maritieme, landen. In Europa bestaat er zoiets als de Nieuwe Hanze waarin historische, middeleeuwse, havensteden samenwerken.
,,Ja, alleen pleit ik ervoor wereldwijd te zoeken naar landen die ook relatief klein zijn, open economieën hebben met een maritieme traditie en die progressief durven denken. Die landen hebben namelijk dezelfde angsten hebben als wij, namelijk dat de kleintjes eronder gaan lijden als grootmachten hun regels opleggen. Werk dus samen en coördineer je politiek en verdedig internationale afspraken op het water.”

De scheepsramp van Paesens-Moddergat zal de gemiddelde Nederlander weinig zeggen, maar was relatief gezien misschien wel de meest ingrijpende scheepsramp van allemaal. Nog altijd zijn drie scheepswrakken zoek, maar mogelijk komt daar binnenkort verandering in.

En aan welke overzeese partners denkt u?
,,Singapore, Zuid-Korea, Uruguay, Chili, Costa Rica, Mauritius, Oman. Samen met Nederland zie ik ze als een Liga van Kleine Pioniers. Het zijn stuk voor stuk exporteurs met relatief sterke instituties. Kleine landen met democratische tradities en grote belangen in de internationale handel. Zij kijken naar het water en naar de wereld als wij: laten we de wateren open houden voor handel. We kunnen bijvoorbeeld al samenwerken binnen de Verenigde Naties en zo voor een sterkere oppositie zorgen. China is nu de dominante macht in Azië dat betekent per definitie dat andere partijen zich willen aansluiten bij krachten die meer evenwicht kunnen brengen. India is zo’n kracht. Ik hoop dat we in Nederland daarom nu al een India-strategie ontwikkelen en niet wachten tot het te laat is zoals bij de China-strategie die pas recent werd gepresenteerd.”

Haroon Sheikh is senior wetenschapper bij de WRR en als filosoof verbonden aan de VU. Recent verscheen zijn boek ‘Hydropolitiek: samenwerking en conflict op zeven zeeën’

Algemeen Dagblad ‘Onze toekomst ligt op zee’ Meer lezen »