Globalisering

“Het tijdperk van de gemakkelijke globalisering is voorbij”

De media berichtten rondom de G20, behalve over protesten, vooral over persoonlijke intriges: de eerste ontmoeting tussen Trump en Poetin, die extra spannend was tegen de achtergrond van de vermeende invloed van Rusland in de verkiezing van Trump; de protocolbreuk toen Ivanka voor haar vader inviel. Geen wereldschokkend nieuws. De onderlinge verschillen over vrijhandel en klimaat zijn heel groot en een sterke gezamenlijke visie was dan ook niet te verwachten. Toch tekende zich wel degelijk een nieuwe grote ontwikkeling af: Duitsland en China komen nader tot elkaar. …

NRC: Wageningen langs de Zijderoute Meer lezen »

Nederland kan de wereld redden. Dat klinkt misschien naïef, maar het is serieus bedoeld. In verschillende professionele kringen in ons land komt namelijk een bijzonder krachtig idee op over de toekomstige rol van Nederland in de wereld. Een hoopvol idee dat geen luchtkasteel is, maar voortborduurt op zaken waar wij al goed in zijn. Het is een kans voor onze volgende regering om het tij van angst en isolationisme te keren.

NRC: Nederland kan de wereld redden Meer lezen »

De positie van Europa in de wereld is met verschuivende machtsblokken en geopolitieke spanningen niet langer vanzelfsprekend. De Brexit en de verkiezing van Trump bemoeilijken de verwantschap met de Atlantische wereld en er is onrust aan de grenzen door de dreiging van Rusland, Turkije, en de oorlog in Syrië. Wat betekent dat voor de plek van Europa?

Na jaren crisis klinkt het vreemd: Europa als supermacht. Toch is het een mogelijkheid. Als meest Amerikagezinde land van Europa trok Engeland het continent altijd naar de Atlantische wereld, maar de Brexit verandert dat. De verkiezing van Trump creëert nog meer afstand. Combineer dat met spanning aan de grenzen (Rusland, Turkije, Syrië) en Europa als onafhankelijke macht wordt begrijpelijk.

Europa heeft sterke banden met de VS, maar onder leiding van Duitsland kijkt het ook steeds meer oostwaarts. China creëert een groot handelsnetwerk langs de oude Zijderoute in Eurazië met spoorlijnen en havens, de ‘One Belt, One Road’. De wereld van Trump biedt ruimte aan China en Europa: China is nu de wereldwijde kampioen van economische openheid en Merkel is plots de vaandeldrager van politieke openheid. Grootmacht Europa dus, tussen Amerika en China.

Dat is echter niet vanzelfsprekend. Machiavelli riep in de zestiende eeuw Italianen op om zich te verenigen, anders zouden zij door grote landen gedomineerd worden. Het was de tijd dat ‘stadstaten’ als Venetië, Florence en ook Amsterdam de dienst uitmaakten. In de tijd van natiestaten delfden die het onderspit tegen Engeland, Frankrijk en Duitsland.

We zijn nu in het tijdperk van de continentale politiek beland. De VS, China, Rusland, India en Brazilië zijn landen met de omvang van continenten. Vergelijk onze Dam eerst met Londen’s Trafalgar Square en daarna met Het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing en het Paleisplein van Sint Petersburg en de nieuwe ruimtelijke dimensie wordt duidelijk. Internetbedrijven met honderden miljoenen gebruikers in hun thuismarkt en steden zo groot als landen horen bij dit tijdperk.

Europa moet haar diversiteit behouden, maar als het op kritische gebieden als veiligheid, energie en innovatie collectief beleid voert, kan het meespelen in het continentale tijdperk. Als natiestaten echter allemaal hun eigen weg gaan, zullen zij net als Machiavelli’s stadstaten door grotere machten gedomineerd worden.

Brainwash.nl ‘Domineren of gedomineerd worden: wat is de plek van Europa in de wereld?’ Meer lezen »

We kijken in Nederland angstvallig naar binnen. Trekken ons terug. We wenden ons af van het Amerika van Donald Trump, de post-Brexit Europese Unie en een steeds assertiever Azië. De wereld verandert snel, maar ook in deze tijd kan een klein land groots zijn.

Het buitenland betekent gevaar. Leiders als Trump, Poetin en Erdogan brengen onzekerheid. Ook migratie, de Brexit, Franse en Duitse verkiezingen, terrorisme en de financiën van Italië en Griekenland zijn reden tot zorg. Het risico is dat we naar binnen gaan kijken en ons afwenden van die kwade wereld.

Nu is er wel een kamp dat oproept tot internationaal engagement en globalisering. Dat gebeurt vaak uit ideologische overwegingen die niet heel overtuigend zijn en bovendien onjuist of slechts ten dele waar:

Zonder de Europese Unie staat oorlog meteen weer voor de deur in Europa. Niet waar. Europese landen hebben complexe en diepe banden met elkaar.
Globalisering heeft ons zoveel welvaart opgeleverd. Ten dele waar. ‘Ons’ is niet elke Nederlander: een groot deel van de bevolking heeft de afgelopen decennia niet veel van die welvaart gemerkt.
Globalisering is onvermijdelijk. Onzin. Het is vaak genoeg voor lange(re) tijd teruggedraaid.
Toch moeten we ons wel degelijk op het buitenland richten. Simpelweg omdat we anders kwetsbaar zijn.

Een groot deel van de Nederlandse welvaart komt uit handel. Door onze hoge hypotheekschuld en ons spaargeld voor pensioenen zijn we extra afhankelijk van schommelingen in wereldwijde financiële markten. Op de connectedness-index van McKinsey, die de verbondenheid met het buitenland meet, staan we wereldwijd op de tweede plek. Verder zijn we voor onze veiligheid afhankelijk van sterke bondgenoten. Twee van onze klassieke bondgenoten, Amerika en Engeland, wenden zich nu af van het Europese vasteland.

“Het buitenland betekent vooral gevaar: onzekerheid door leiders als Trump, Poetin en Erdogan, maar ook migratie, Brexit en terrorisme. Maar ons afsluiten van een kwade wereld is niet de oplossing.”

We praten in Nederland veel te weinig over dit soort kwetsbaarheid.

Kunnen we er iets aan doen? Zeker. We moeten vanuit een positieve mentaliteit werken aan onze wendbaarheid. Dat betekent zorgen dat we altijd verschillende opties hebben en de veranderingen die ons zo beïnvloeden actief vormgeven. Dat vraagt een actieve diplomatie richting verschillende landen. We zijn een klein land met weinig harde middelen, maar dat kunnen we in ons voordeel omzetten. Net als Singapore kan Nederland zich profileren als een eerlijke neutrale partij die door niemand gewantrouwd wordt, en die alle partijen aan tafel kan krijgen.

Door de Brexit is de Europese balans tussen landen verstoord, maar dat biedt ook kansen. In plaats van te klagen dat Nederland altijd het beste jongetje van de klas is, kunnen we die reputatie inzetten om voor iedereen een betrouwbare onderhandelingspartner te zijn. Na de Big Four (Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje) is Nederland de grootste van Europa’s kleine landen; te klein om een eigen agenda door te drukken, maar groot genoeg om gehoord te worden. Daarom kunnen we een brugfunctie vervullen.

We hebben weinig harde middelen, maar met softe en subtiele strategieën kunnen we ons land wel minder kwetsbaar maken. Zo kan een klein land toch een belangrijke rol spelen in een onzekere wereld.

Brainwash.nl ‘Ook een klein land kan groots zijn, maar dan moeten we wel durven’ Meer lezen »

Op de vooravond van de Amerikaanse verkiezingen een scenario over Donald Trump als Amerikaanse president toen het nog waarschijnlijk leek dat Hillary Clinton de verkiezingen zou winnen

Donald Trump in het Witte Huis?
GLAZEN BOL
De kans dat Donald Trump de 45ste president van de Verenigde Staten wordt, lijkt klein. Peilingen zetten hem op verlies tegen Hillary Clinton. Maar die peilingen zeiden ook dat er geen Brexit zou komen. Wat gaan we meemaken onder president Trump? Zes specialisten op het gebied van economie, bestuurskunde, filosofie, IT, innovatie en cultuur kijken met het AD in een glazen bol.

Donald wordt een populaire president (voor sommigen)
Stelt u zich het beeld eens voor van een lange rij wachtende mensen voor de deur van de American Dream. Ze willen dolgraag naar binnen en ze vinden dat ze dat als hardwerkende burgers ook verdiend hebben, maar er zijn steeds figuren die voordringen. Om gek van te worden! En van de regering horen ze dat ze ook nog eens medelijden moeten hebben met al die voordringers.

President Donald Trump geeft de wachtenden hun gevoel van eigenwaarde terug. Dat waren ze verloren door de globalisering, of door hun onvermogen mee te komen in een steeds ingewikkelder economie. Van de Democraten moesten ze het niet hebben, die waren vooral bezorgd om vrouwen, minderheden en homo’s.

Trump doet niet aan genuanceerde beleidsvoornemens, maar praat in termen van deals: wie gaat wat betalen? Hij geeft veel mensen het gevoel dat zij nu aan de beurt zijn. Of ze er echt op vooruit gaan, komt later wel. Hij had een voorganger in de Nederlandse politicus ‘Boer’ Koekoek, die zei: ,,Meneer de voorzitter, u noemt allemaal cijfers, maar zullen we het nu eens hebben over de feiten?”

Trump wil de president zijn van de grote blanke middenklasse. Andere groepen, zoals de zwarten, hebben weinig van hem te verwachten als het gaat om bijvoorbeeld de aanpak van politiegeweld. Boze zwarten, al dan niet verenigd in #blacklivesmatter, zijn al in actie gekomen. Wat dat betreft gaan we terug naar de jaren 60 met hun bloedige confrontaties tussen de blanke overheid en zwarte burger.

Er gaat een muur komen op de grens met Mexico. Illegalen worden beslist buitengezet. Trumps ultrarechtse achterban gaat hem zeker aan zijn harde beloften houden. De miljoenen latino’s, legaal én illegaal, zullen dit niet zomaar laten gebeuren. #latinolivesmatter is slechts een kwestie van tijd.

Bye bye centrale overheid, anderen grijpen hun kans
Silicon Valley en Wall Street gaan hun eigen plan trekken. Niet alleen omdat ze regelmatig door president Trump zijn bespot, maar ook omdat die zich vooral richt op het thuispubliek. Hun speelveld is natuurlijk veel groter, het omvat de hele wereld. IT-concerns en banken gaan daarom zelf handelsverdragen sluiten met landen en buiten het democratische systeem eigen oplossingen bedenken in naam van een ‘stabiel en geloofwaardig Amerika’.

Waar de overheid afhaakt, zal het niemand verbazen dat de Googles en de Facebooks openbare taken naar zich toe gaan trekken. Geld genoeg, en de burgers zijn tenslotte ook hun klanten. Ze gaan ziekenhuizen bouwen, scholen, misschien zelfs wijken of steden. Dit kan de opmaat zijn voor een veel losser Amerika, waarin delen van het land nog meer hun eigen koers varen. De burgemeester van New York doet gewoon rechtstreeks zaken met de burgemeester van Peking, omdat ze voor vergelijkbare problemen staan.

Trump plaveit de weg voor een nieuw soort president. Misschien wel Mark Zuckerberg, de baas van Facebook, of Elon Musk van Tesla. Maar mocht er iets faliekant misgaan onder het regime van Trump (een nieuwe crisis, een grote aanslag), dan zal de reflex zijn om terug te keren naar het vertrouwde systeem. Dit effent het pad voor Michelle Obama, die als First Lady zo veel indruk maakte.

Rusland, China en Turkije zoeken de grenzen op
Amerika is niet meer vanzelfsprekend de sheriff die de hele wereld in de gaten houdt. En mocht het toch nodig zijn, dan moeten de bondgenoten niet alleen de portemonnee trekken, maar ook zelf een grotere rol spelen. In Europa betekent dit dat Duitsland militair gezien meer de handen uit de mouwen moet steken.

Ook Nederland moet meer aan defensie uitgeven en een groter leger optuigen. Niet meer geremd door de dreiging van Amerikaanse actie zal Rusland, nog meer dan nu, kijken hoever het kan gaan: niet alleen in Oekraïne, maar ook in de Baltische staten en de rest van Oost-Europa. Ook China, Turkije en India gaan de grenzen opzoeken. In Azië wordt het daardoor spannender, omdat Japan en Zuid-Korea zonder de steun van de VS zelf meer het heft in handen moeten nemen.

Wel worden er extra stappen gezet in de strijd tegen de radicale islam. De presidenten Trump en Poetin zien die als de grootste dreiging. IS wordt verslagen, maar, helaas, de terreur blijft. Door zijn anti-moslimretoriek heeft Trump de Amerika-haat weer aangewakkerd. Hij wordt de President van het Kwaad.

In het hindoeïstische India, over niet al te lange tijd het land met de meeste inwoners, zien ze dat dan weer als een voordeel. Met het aantreden van Trump zien de nationalisten daar hun gebeden verhoord. De spanning tussen hindoes en moslims in die regio gaat toenemen.

De relatie met China wordt nog complexer. Economisch gezien is het, samen met Mexico, de gebeten hond. ,,Zij hebben onze banen afgepakt”, heeft Trump al vaak geroepen. De import uit beide landen zal vanwege de enorme importtarieven die de VS gaat opleggen, drastisch teruglopen. Op een heel ander gebied ziet Peking president Trump stiekem wél graag komen. Hij legt namelijk veel minder dan Hillary Clinton de nadruk op ‘westerse’ waarden als rechten voor vrouwen en minderheden.

Het Nederlandse leger werkt al goed samen met het Duitse, ziet minister van Defensie Hennis (r).
Het Nederlandse leger werkt al goed samen met het Duitse, ziet minister van Defensie Hennis (r). © anp
Vrijblijvende kritiek wijkt voor zakelijke verhouding
Ons gevoel bij Amerika gaat niet veranderen. Daarvoor zijn we cultureel gezien te zeer met elkaar verweven. Wel gaan we ons minder veilig voelen. President Trump heeft immers te kennen gegeven dat zelfs zijn historische bondgenoten niet meer automatisch op hem kunnen rekenen. We zullen dus nieuwe allianties moeten zoeken, of bestaande allianties versterken.

Misschien komt dat Europese leger er nu eens een keer of wordt het buitenlands beleid van de Europese Unie een stuk krachtdadiger. Tegelijkertijd moeten we oppassen dat we niet te moeilijk gaan doen over Amerikaanse handelseisen.

Vroeger konden we vrijblijvend kritiek hebben op de VS (we wisten dat ze toch wel onze vrienden zouden blijven), nu zijn de verhoudingen zakelijker. En indien nodig zal Washington zijn militaire steun duur verkopen.

De term ‘presidentieel’ krijgt een andere lading
President Trump gaat zijn toon niet matigen als hij in het Witte Huis zit. Hij is wie hij is. En er zijn er meer zoals hij: uitgesproken leiders, autoritair en zeer gesteld op law and order. Diplomatieke woordenwisselingen worden venijniger.

Als de Filipijnse president Rodrigo Duterte het waagt hem een ‘hoerenzoon’ te noemen, zal Trump er dubbel en dwars overheen gaan, en niet minzaam zijn schouders ophalen zoals Obama deed toen hem dat overkwam. Dat kan tot explosieve situaties leiden.

Aan de andere kant: waarom zouden types als Trump, Poetin, Duterte en de Turkse president Recep Tayyip Erdogan elkaar niet kunnen vinden in hun gedrag en ambities? Het is nu al geen geheim dat Donald en Vladimir elkaar best liggen.

Freedomlab
De groep jonge denkers met wie we samenwerkten, is verbonden aan het Amsterdamse Freedomlab. Dat is een denktank die organisaties helpt allerlei maatschappelijke ontwikkelingen te onderzoeken. Ze houden periodieke brainstormsessies waarin ze op creatieve wijze ‘wat-als’-scenario’s onderzoeken. We spraken met Alexander van Wijnen (bestuurskunde), Jelle van Baardewijk (cultuurfilosofie), Pim Korsten (economie), Haroon Sheikh (politicologie), Arief Hühn (technologie) en Sjoerd Bakker (innovatie).

AD ‘Donald Trump in het Witte Huis’ Meer lezen »

Tijdens het Atlantische tijdperk ‘ontdekte’ Europa de wereld en vulde de kaart in vanuit zijn perspectief. Europa was het centrum en van daaruit werd de periferie gedefinieerd. Wereldwijd gebruiken wij allemaal nog steeds deze kaart. Stel je een kaart voor waarop China in het midden staat. De VS wordt dan opeens een oosters land en Europa schuift op naar de periferie in het westen.

Wanneer we ons zo’n kaart voorstellen, voelen we dat er meteen een ander politiek perspectief opkomt. Dat is ook logisch. In een wereld die rond is, bestaan oost en west niet. Het zijn relatieve termen, die afhangen van ons oriëntatiepunt. Daarnaast is er een diepere politieke betekenis van de kaart.

Oost en west zijn niet slechts relatieve termen, het zijn termen die beladen zijn met betekenis. Met die termen plaatst een gemeenschap zich niet alleen in de fysieke ruimte, maar ook in een mentale of geestelijke ruimte: waar horen wij bij? Met wie hebben we affiniteit? Waar lopen onze grenzen? Welke kant kijken we op? Niet voor niets hangt het woord ‘oriënteren’ samen met ‘Orient’.

Ik heb veel gereisd over de Euraziatische vlakte op onderzoek naar de wijze waarop mensen zich oriënteren. Ik heb lokale bronnen gezocht die afwijken van het heersende discours over globale verhoudingen en ze in een historische context geplaatst. In de loop van mijn onderzoek werd duidelijk hoe de termen ‘Oost’ en ‘West’ verschillend worden gebruikt en steeds samenhangen met de geestelijke oriëntatie van een gemeenschap.

Voor Duitsland representeren de Atlantische machten het Westen: de Verenigde Staten, Engeland, Frankrijk. Als het naoorlogse West-Duitsland maakte het zelf onomstotelijk deel uit van dat kamp en van daaruit bedreef het Ostpolitik richting de DDR en andere landen van het Warschaupact. Het Westen staat er voor vooruitgang en welvaart, maar mist bezieling, in de woorden van Duitse denkers en dichters als Rainer Maria Rilke, Thomas Mann, Hermann Hesse en Arthur Schopenhauer.

Oost en West hebben een explosieve betekenis in Oost-Europa. Op de Balkan bijvoorbeeld definiëren landen zichzelf als het laatste bastion van het Westen, waarachter het Oosten begint dat barbaars, vreemd en onderontwikkeld is. Volgens Slavoj Žižek meende Slovenië meer bij Centraal-Europa te horen, verdedigden Kroaten katholiek Europa en trokken orthodoxe Serviërs de grens tussen christenen en Bosnische moslims. De muren die nu in reactie op de vluchtelingencrisis in dit gebied worden gebouwd, maken van deze mentale grenzen tussen wie binnen hoort en wie buiten, een harde realiteit.

“De wereldkaart lijkt een neutraal object: er staan alleen feiten op, zoals de omtrek en de namen van landen, wateren en gebergten. Toch moeten we ons realiseren dat de kaart ten diepste iets politieks is.”

Net als voor Duitsland het geval was, loopt de grens tussen Oost en West voor Rusland door de eigen ziel heen. Hier betekent het Westen het Europese continent, waar leiders van Peter en Catharina de Grote tot Boris Jeltsin het land toe rekenden. Sinds het land expandeerde richting Siberië is het Oosten, de wereld van sjamanen en sprookjes, een onderdeel van het land geworden. Er woedt nu een strijd om de Russische ziel. Is zij westers, oosters of, een gedachte die aan kracht wint, de brug tussen beide?

In de twintigste eeuw rekende de Turkse ziel zich tot het Westen. Voor Atatürk was Turkije de oostgrens van het Westen. Dat is nu aan het veranderen. Het Ottomaanse verleden wordt geherwaardeerd en net als de andere landen meent Turkije de brug tussen Oost en West te zijn. Met de stad Istanboel, die zich op twee continenten bevindt, heeft Turkije een goede claim op die rol.

Iran heeft een van de oudste beschavingen ter wereld. Het westen was lange tijd waar de barbaren vandaan kwamen: de oude Grieken, Arabieren en Turken. Pas na Napoleon kwam een fascinatie met het westen op. ‘Westoxificatie’ heette dat in de twintigste eeuw. In reactie daarop volgde de Iraanse Revolutie, die het Westen als duivels bestempelde. Nu wordt langzaam gewerkt aan een meer evenwichtige dialoog, iets wat de eerdere president Khatami de ‘dialoog tussen beschavingen’ noemde.

Wat voor het oude Iran gold, gold nog sterker voor China: eeuwenlang was het de meest geavanceerde beschaving op aarde en zag het zichzelf omgeven door barbaren. China was het ‘rijk van het midden’ en kon maar moeilijk geloven dat het iets van het Westen kon leren. Die houding is het land duur komen te staan en leidde tot een eeuw van vernedering.

Het land deed experimenten met geïmporteerde westerse ideologieën, het republicanisme van Sun Yat-sen, het communisme van Mao Zedong en het kapitalisme van Deng Xiaoping. Nu China op het punt staat het Westen te evenaren, kijkt het niet meer met schaamte naar zijn verleden en hervindt het de trots in zijn oosterse traditie.

Zo zijn Oost en West dus niet slechts relatieve termen, maar ook beladen met emotionele betekenis. Ze zeggen iets over de oriëntatie van samenlevingen, hun geestelijke landkaart. Er vindt nu wereldwijd een grote verschuiving plaats. Langzaam vindt er in ‘het Oosten’ een emancipatie van de geest plaats. De laatste eeuwen is het Westen synoniem geworden met ontwikkeling, rationaliteit, macht en recht. Dat wierp een grote schaduw over de culturen van het Oosten. Ze kregen een minderwaardigheidscomplex en keken naar zichzelf door de ogen van het Westen en zijn waarden.

Nu de welvaart in de regio toeneemt, is dit aan het veranderen en dat vraagt een andere houding van ons. Het betekent, om met Nietzsche te spreken, dat wij zullen moeten leren om met zo veel mogelijk ogen de wereld in te kijken. In onze tijd van mediahypes, snelle oordelen en felle confrontatie wordt dat een van de belangrijkste deugden.

Het zal moeilijk voor ons zijn. We hebben vaak niet door hoezeer wij uitgaan van de superioriteit van onze eigen positie. Het is voor ons vanzelfsprekend om kritiek te uiten op de normen en de politiek van andere landen. Maar hoe vinden wij het als een Chinese of Turkse politicus kritische vragen stelt over onze maatschappelijke orde? Dat kunnen we ons maar moeilijk voorstellen en we zouden het afdoen als bemoeizucht. Toch doen wij hetzelfde met het grootste gemak richting anderen.

De laatste jaren hebben we hier in Nederland al enigszins mee te maken gehad. Met de eurocrisis stonden wij vooraan om hervormingen en bezuinigingen te eisen van Griekenland en andere Zuid-Europese landen. Maar toen Nederland de budgetregels dreigde te overtreden en Brussel ons op de vingers tikte, waren we verontwaardigd. Ons hoeft toch niks geleerd te worden?

Evenzo verdedigen wij gelijke behandeling en bestrijden wij discriminatie wereldwijd. Kritiek van de Verenigde Naties op onze traditie van Zwarte Piet kunnen wij echter maar moeilijk verdragen. Het gaat mij hier niet om wie gelijk heeft. Waar het om draait is dat wij ons slecht kunnen voorstellen dat er überhaupt een morele positie is van waaruit wij bekritiseerd kunnen worden. Wij discrimineren niet. Wij lopen niet achter, dat doen zij. Wij zijn de standaard.

In de toekomst zullen wij moeten leren dat die positie van morele superioriteit niet vanzelfsprekend is. Naarmate andere culturen zelfverzekerder worden, zullen zij ons ook meer ter verantwoording gaan roepen. Zonder anderen simpelweg gelijk te geven moeten we wel leren om hen serieus te nemen.

We zullen onze stereotypen van het Oosten moeten herzien. Die spelen volop in het debat omtrent de islam en onze angst voor de barbaarse horden van migranten. Met de opkomst van China komen ook de beelden van het ‘gele gevaar’ weer op, en die beelden moeten wij bestrijden als we op gelijkwaardige manier met anderen om willen gaan.

Brainwash.nl ‘Waarom de termen Oost en West iets zeggen over de oriëntatie van samenlevingen’ Meer lezen »

Younger people consider themselves citizens of the global village. At least this is how we generally view millennials the world over: they are postmaterialist, favor collaboration over competition, and are democratic, cosmopolitan, and progressive. But the truth about the world’s younger generations is more complicated.

Foreign Affairs ‘Millennial Values: What the Young Want Around the World’ Meer lezen »